عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران، شامگاه چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ در برنامه گفت‌وگوی خبری شبکه دو تلویزیون ایران گفته است: «در حال حاضر بیش از سه میلیون شهروند افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند.»

آمار سرشماری

برای بررسی این موضوع پیش از هر چیز آمارهای رسمی و داده‌های سرشماری‌های انجام شده مرکز آمار ایران را بازخوانی کردیم.

بر اساس آخرین سرشماری انجام شده در ایران، جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران در آبان ۱۳۹۵ دقیقا یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر گزارش شده است. این رقم حدود ۹۶ درصد جمعیت کل اتباع خارجی ایران و تقریبا نصف عددی است که از سوی آقای عراقچی اعلام شده است. در این سرشماری ۱۰۵ هزار و ۶۰ نفر هم تابعیت خود را اعلام نکرده‌اند. در سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران یک ملیون و ۴۵۲ هزار و ۵۱۳ نفر و در سال ۱۳۸۵، یک میلیون و ۲۰۶ هزار و ۱۰۷ نفر اعلام شده است.

آمار ارائه شده از سوی مسئولان ایران

با این همه سال‌ها است مسئولان دولتی در ایران، از حضور بین دو و نیم تا سه میلیون مهاجر افغانستانی در ایران صحبت می‌کنند.

از جمله می‌توان به اظهارات عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور ایران در اردیبهشت ۱۳۹۴ اشاره کرد که در پاسخ به پرسش نمایندگان مجلس گفته بود: «دومیلیون و ۵۰۰ هزار افغانستانی در ایران حضور دارند. یک میلیون نفر از این مهاجران در قالب طرح آمایش‌اند به نحوی که کارت حضور و اقامت دارند و با محدودیت‌هایی زیر نظر مراقبت ها و قوانین جمهوری اسلامی در کشورمان زندگی می‌کنند. حدود ۴۵۰ هزار نفر از آنان نیز گذرنامه دریافت کردند و ورودشان به کشورمان قانونی است اما متاسفانه تعداد یک میلیون نفر از این افغانها به طور غیر مجاز در کشورمان حضور دارند.»

یا در اظهار نظر دیگری سید تقی قائمی، مدیر کل پیشین اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور در سال ۱۳۸۹ گفته بود: «حدود یک میلیون مهاجر قانونی و حدود دو میلیون مهاجر غیر قانونی در ایران زندگی می‌کنند که فقط سه درصد از آنها در کمپ ها بوده و مابقی در شهر ها زندگی می‌کنند و از سوی دیگر، حمایت های بین المللی هم فقط برای آن مقدار کمی که در کمپ ها زندگی می‌کنند تعلق گرفته است.»

آمارهای خارجی و بین‌المللی

برای بررسی صحت این آمار سعی کردیم آن را با داده‌ها و گزارش‌های بین‌المللی و گزارش‌ منابع افغانستانی مطابقت دهیم.

در یک گزارش که در خرداد ۱۳۹۵ در دویچه‌وله منتشر شده، به نقل از «وزارت مهاجرین افغانستان» جمعیت کل مهاجران افغان در سراسر دنیا هفت میلیون نفر و جمعیت مهاجران ساکن در ایران دو میلیون و ۴۰۰  هزار نفر اعلام شده است.

این عدد نزدیک به آماری است که در سال ۲۰۱۳ (۹۲-۱۳۹۱) در پروفایل مهاجرت افغانستان در سازمان ملل منتشر شده است. در این گزارش، ایران با آمار دو میلیون و ۲۹۹ هزار و ۶۷۶ مهاجر افغان بعد از پاکستان دومین مقصد مهاجران افغانستان است.

با این حال روند بازگشت مهاجران افغانستانی در سال‌های اخیر شدت گرفته است. سازمان بین‌المللی مهاجرت در گزارشی اعلام کرده که در سال ۲۰۱۸، بیش از ۷۷۳ هزار تن مهاجر غیرقانونی از ایران به افغانستان بازگشته‌اند.

این عدد در سال ۲۰۱۷، حدود ۶۱۰ هزار و در سال ۲۰۱۶، بیش از ۴۴۳ هزار مهاجر بوده است.

آمار افغانستانی‌های شاغل در ایران

عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران، شامگاه چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ در برنامه گفت‌وگوی خبری شبکه دو تلویزیون ایران گفته است: «[شهروندان افغانستانی] بر اساس برخی از برآوردها بیش از دو میلیون فرصت شغلی را در اختیار دارند و برآورد می‌شود که سالانه سه تا چهار میلیارد یورو از کشور ما خارج می‌شود.»

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بر اساس نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، گزارش مفصلی با عنوان "بررسی ویژگی‌ها و وضع فعالیت‌ اتباع خارجی در کشور" منتشر کرده است.

بر اساس این گزارش جمعیت رسمی کل اتباع خارجی یک میلیون و ۶۵۴ هزار و  ۳۸۸ نفر محاسبه شده که حدود ۹۶ درصد آنها را (دقیقا یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ تن) شهروندان افغانستانی تشکیل می‌دهند. در این گزارش وضعیت اشتغال اتباع خارجی به تفکیک تابعیت آنها اعلام نشده، اما با توجه به نسبت بالای جمعیت شهروندان افغانستانی می‌توان به استناد آمار اشتغال کل اتباع خارجی، برآوردی نسبتا دقیق از وضعیت اشتغال شهروندان افغانستان به دست آورد.

جمعیت سن کار (۱۰ ساله و بیشتر) کل اتباع خارجی یک میلیون و ۲۷۳ هزار و ۲۱۱ نفر اعلام شده است که حدود ۵۶۰ هزار نفر آنها جزء جمعیت فعال (آماده به کار) به حساب می‌آیند. بیش از ۷۰۴ هزار نفر جمعیت غیرفعال هم در چهار گروه "محصل"، "خانه‌دار"، "دارای درآمد بدون کار" و "سایر" دسته‌بندی شده‌اند.

طبق برآوردهای مرکز آمار ایران، در سال ۱۳۹۵ تعداد کل شاغلان خارجی در ایران ۵۳۸ هزار و ۶۴۶ نفر گزارش شده است که سرجمع ۱۹/ ۰ درصد کل جمعیت شاغلان کشور را تشکیل می‌دهند.

با این حساب از جمعیت کل اتباع خارجی رسما یک میلیون و ۱۱۵ هزار نفر فاقد شغل‌اند که اگر نسبت افغانستانی‌ها را حساب کنیم، با قطعیت می‌توان گفت بیش از یک میلیون افغانستانی در ایران فاقد شغل‌اند.

با این همه جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران بیش از آمار سرشماری است. بر اساس برآوردهای معتبر داخلی و خارجی جمعیت مهاجران افغانستان بین دو میلیون و ۳۰۰ تا دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است. اختلاف این عدد با آمار سرشماری بین ۶۰۰ تا ۹۰۰ هزار نفر است. این افراد را مهاجران غیرقانونی و افرادی تشکیل می‌دهند که یا مهاجر غیرقانونی‌اند و یا کسانی‌اند که در فرایند آمارگیری جا افتاده‌اند.

حتی اگر فرض کنیم همه این افراد هم در بازار غیررسمی ایران مشغول کار و فعالیت باشند، باز جمعیت شاغل بیش از یک و نیم میلیون نفر نخواهد شد.

باز هم اگر خوش‌بینانه فرض کنیم هر کدام از این افراد، ماهانه به اندازه حداقل دستمزد یک کارگر در سال ۹۷ برای خانواده‌های خود در افغانستان پول فرستاده باشند، سالی ۱۴ میلیون تومان پول از ایران به خارج فرستاده‌اند. این عدد را حتی اگر به نرخ یورو ۱۰ هزار تومان هم حساب کنیم، هر افغانستانی شاغل سالی ۱۴۰۰ یورو برای خانواده خود پول فرستاده است. یعنی در صورت بالاترین فرضیات ممکن باز هم حجم ارزی که از ایران خارج شده با نرخ بازار بیشتر از ۲ میلیارد یورو در سال نیست.

جمع‌بندی

آمارها و برآوردهایی که سازمان‌های معتبر و مقام‌های مسئول از جمعیت افغانستانی‌های ایران ارائه کرده‌اند، متفاوت از هم است.

۱- در سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت مهاجران افغانستانی یک میلیون و ۵۸۳ هزار نفر اعلام شده است.

۲- وزیر کشور ایران در اوایل سال ۱۳۹۴ جمعیت مهاجران افغان را دو و نیم میلیون نفر اعلام کرده که یک میلیون نفرشان مهاجر غیرقانونی‌اند.

۳- مدیر کل پیشین اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور در سال ۱۳۸۹ گفته بود حدود یک میلیون مهاجر قانونی و حدود دو میلیون مهاجر غیرقانونی در ایران زندگی می‌کنند. یک سال بعد مرکز آمار جمعیت افغانستانی‌ها را در سرشماری ۱۳۹۰، حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر اعلام کرده بود.

۴- وزارت مهاجرین افغانستان در سال ۱۳۹۵ جمعیت افغانستانی‌های ایران را دو میلیون و ۴۰۰ هزار نفر اعلام کرده است.

۵- بر اساس آمار منتشر شده در پروفایل مهاجرت افغانستان در سایت سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۱۳ حدود دو میلیون و ۳۰۰ هزار افغانستانی در ایران حضور داشته‌اند.

قاعدتا آمار سرشماری باید دقیق‌ترین آمار در این زمینه باشد، اما با توجه به احتمال زیاد فرار مهاجران غیرقانونی از ماموران مرکز آمار، احتمال خطا در این آمار نیز زیاد است.

از سوی دیگر اگرچه هیچ یک از دو عدد اعلام شده از سوی دو منبع برابر با هم نیست، اما در اکثر آنها جمعیت مهاجران افغانستانی کمتر از دو و نیم میلیون نفر گزارش شده است.

از سوی دیگر گزارش‌های معتبری وجود دارند که نشان می‌دهند فرایند بازگشت مهاجران غیرقانونی به افغانستان شدت گرفته، اما هیچ آمار یا گزارشی درباره ورود مهاجران غیرقانونی به ایران وجود ندارد.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

شاید بتوان با تحلیل وضعیت سیاسی و امنیتی منطقه و همین طور وضعیت اقتصادی ایران در سال‌های اخیر، نتیجه گرفت که میل مهاجرت غیرقانونی به ایران تا حدود زیادی فروکش کرده یا دست کم به آن اضافه نشده است. با این حساب می‌توان گفت که آمار مهاجران غیرقانونی به نسبت چهار، پنج سال گذشته تغییری نکرده و آمار مهاجران قانونی با شیب ملایم رشد جمعیت زیاد شده است.

با این حساب اگر فرض کنیم جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران چیزی بین آمار سازمان ملل، آمار وزارت مهاجرین افغانستان و آمار وزیر کشور ایران باشد، جمعیت کل افغانستانی‌های مقیم ایران چیزی بین دو میلیون و ۳۰۰ تا دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است که با عدد گفته شده از سوی عباس عراقچی، ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار نفر اختلاف دارد. یعنی میزان آمار گفته شده بین ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر از برآوردهای معتبر و رسمی است.

با این حساب فکت‌نامه این قسمت از گفته آقای عراقچی را که  گفته "در حال حاضر بیش از سه میلیون شهروند افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند"، نادرست ارزیابی می‌کند.

هم‌چنین بر اساس آمارهای رسمی، جمعیت کل اتباع خارجی شاغل در ایران حدود ۵۶۰ هزار نفر است. یعنی بر اساس آمارهای رسمی بیش از یک میلیون مهاجر افغانستانی بر اساس تعریف رسمی اشتغال در ایران فاقد شغل‌ هستند.

با این حساب حتی اگر کل مهاجران غیرقانونی و سرشماری‌نشده را هم به عنوان شاغل در نظر بگیریم، باز هم به عدد دو میلیون نفر نخواهیم رسید. یعنی در خوشبینانه‌ترین حالت ممکن باز هم جمعیت افغانستانی‌های صاحب شغل و درآمد در ایران کمتر از یک و نیم میلیون نفر خواهد بود.

با این فرض خوش‌بینانه و یک حساب دست بالا اگر فرض کنیم هر کدام از این افراد پولی معادل "حداقل دستمزد یک کارگر" را هم برای خانواده‌های خود در افغانستان بفرستند، باز هم میزان پول خارج شده از ایران به ازای هر فرد شاغل کمتر از ۱۴ میلیون تومان در سال و در حالت خوش‌بینانه یک و نیم میلیون شاغل، بیش از ۲۱هزار میلیارد تومان نخواهد شد. این میزان پول ایرانی همین امروز به قیمت یورو در سامانه سنا (۱۶۷۰۰ تومان) معادل یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون یورو است و در بهترین شرایط ارزی پارسال نیز به بیش از دو میلیارد یورو نمی‌رسد.

این ارقام که دست بالا و در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن برآورد شده‌اند، اختلاف قابل توجهی با عدد گفته شده از سوی عباس عراقچی دارد.

با این حساب به طور قطع این گفته معاون وزیر امور خارجه ایران هم که "شهروندان افغانستانی در ایران دو میلیون فرصت شغلی دارند و سالانه سه تا چهار میلیارد یورو از کشور ما خارج می‌کنند"، نادرست و مغایر حساب و کتاب آمارها و برآوردهای معتبر است.

----------------------
منابع:

1- https://www.amar.org.ir/Portals/0/Files/fulltext/1395/n_ntsonvm_95-v2.pdf

2- https://www.amar.org.ir/Portals/0/sarshomari90/n_sarshomari90_2.pdf

3- https://esa.un.org/miggmgprofiles/indicators/files/Afghanistan.pdf

4- https://afghanistan.iom.int/sites/default/files/Reports/iom_afghanistan-return_of_undocumented_afghans-_situation_report_30_dec_2018_05_jan_2019_-_es_0.pdf

5- https://afghanistan.iom.int/sites/default/files/Reports/joint_returnee_report_iom_unhcr_final.pdf

6- https://afghanistan.iom.int/sites/default/files/Reports/iom_afghanistan_-_return_of_undocumented_afghans_from_pakistan_and_iran_-_2016_overview.pdf

7. http://www.amarkar.ir/handler/getfile.ashx?type=pub&id=606

8. https://rouhanimeter.com/fa/articles/2019-02-28-minimum-wage.html

9. https://www.sanarate.ir/