Најдолгиот ден во годината, 21 јуни, беше најдолг за Грција, која постигна договор за излез од програмите за финансиска помош. Следните денови се најдолги за Македонија: ќе се скрши ли скептицизмот на Париз?
Реклама
По осум години „програми за спасување“ и по шестчасовни разговори во Луксембург, ноќеска е постигнат договор за излез од програмите за финансиската помош на Грција. Министрите за финансии на еврозоната се согласиле со условите за излез од Грција од трета програма за спасување за намалување на долгот и за последната транша. Иако прашањето се третира исклучиво од финансиски аспект, јасно е дека новите олеснувачки услови за Грција се резултат и на улогата на Атина во решавањето на регионалните проблеми, конкретно на спорот за името.
„Грција може да здивне“, гласат дел од првичните коментари по состанокот на министрите за финансии од еврозоната. На истото се надева и Македонија. Не како „подарок“, туку како заслужено признание за почетокот на реформите и решавањето на тридеценискиот спор за името, Македонија очекува конечно да добие зелено светло за почеток на преговори со ЕУ.
„По девет препораки за почеток на пристапни преговори, по излезот од политичката криза, почетокот на реформите, договорот со Бугарија, и договорот со Грција, Македонија со право очекува да добие признание за своите резултати спроведени само во една година, што е евидентен успех, и тој секако треба да биде валоризиран“, велат за ДВ дипломатски извори. Тие потврдуваат дека има „одредени разлики“ по ова прашање кај некои земји членки на ЕУ, но сметаат дека македонските резултати може да ги разубедат и последните скептици.
Морален притисок врз ЕУ
Ваквите надежи на Македонија ги охрабрија и шефицата на европската дипломатија, Федерика Могерини, и еврокомесарот за проширување и соседска политика, Јоханес Хан. Веднаш откако беше објавено дека Скопје и Атина постигнаа договор за спорот за името, тие на 12 јуни со заедничката изјава им честитаа на премиерите Алексис Ципрас и Зоран Заев за нивното лидерство.
„Сега очекуваме од Советот да ја потврди нашата препорака од 17. април за отпочнување на пристапни преговори со Поранешната Југословенска Република Македонија во јуни. Тоа не само што е заслужено како признание за значајните реформски резултати на земјата, туку ќе придонесе за целосна имплементација на договорот во интерес на двете земји, регионот и нашата Унија како целина“, беше потенцирано во заедничката изјава на Могерини и Хан.
Договор за решавање на спорот за името
Договорот за решавање на спорот за името меѓу Македонија и Грција беше потпишан на 17 јуни 2018. Тој би требало да му стави крај на спорот кој трае четврт век. Но, до неговото конечно спроведување има уште работа.
Договорот за решавање на спорот за името во Псарадес, на грчката страна од Преспанското Езеро, го потпишаа министрите за надворешни работи Никола Димитров и Никос Коѕијас. „Горди сме затоа што избравме решение што нѐ обединува“, оцени македонскиот премиер Заев. Неговиот грчки колега Ципрас рече: „Овде сме да ги залечиме раните што ги остави времето, да отвориме пат за мир, братство и пораст“.
Фотографија: Reuters/A. Konstantinidis
Роденден
Потпис на договорот стави и долгогодишниот посредник на Обединетите Нации во спорот за името, Метју Нимиц. Потпишувањето се падна токму на неговиот 79-ти роденден. „На членовите на моето семејството им реков дека не сакам подароци за овој роденден, зашто двајца премиери ќе ми дадат еден голем подарок“, рече Нимиц на церемонијата во Псарадес.
Фотографија: Reuters/A. Konstantinidis
Вратоврска
Кога по потпишувањето на договорот требаше да се направи семејна фотографија од настанот, македонскиот премиер Зоран Заев, веројатно не сакајќи да се разликува од Алексис Ципрас, кој е познат по тоа што не носи вратоврски, ја извади својата црвена вратоврска и му ја подари на својот грчки колега. Тоа беше поздравено со широки насмевки и громогласен аплауз од присутните.
Фотографија: Reuters/A. Konstantinidis
Договорот зачинет со македонска храна и вино
Официјалната средба по потпишувањето во Псарадес се префрли на македонскиот брег на Преспанското Езеро. Двете делегации до Отешево стигнаа по воден пат, со чамци. Во Отешево се водеа билатерални разговори и имаше свечен ручек. На заедничкиот ручек присуствуваа и претставниците на Европската Унија и Обединетите Нации – Федерика Могерини, Јоханес Хан, Метју Нимиц и Розмари Ди Карло.
Фотографија: Reuters/A. Konstantinidis
Протести во Скопје
Потпишувањето на договорот за решавање на спорот за името предизвика протести во Македонија. Демонстрантите пред Собранието на 17.06.2018 се судрија со полицијата. Во безредијата имаше повредени и приведени лица. Според полициски наводи, има неколку повредени полицајци, како и над 25 уапсени учесници на протестите. Официјален организатор на протестите нема.
Во Грција исто така се протестира. Противниците на договорот за решавање на спорот за името во Атина за време на расправата за доверба на владата на Ципрас се судрија со полицијата пред парламентарната зграда (фото: 16.06.2018). Полицијата мораше да употреби солзавец за да ја разбие толпата која се обиде да влезе во парламентарната зграда. Владата го преживеа гласањето.
Фотографија: Reuters/C. Baltas
Уште многу работа
Ставањето потпис на Конечната спогодба за решавање на спорот за името е само еден од чекорите кои следуваат во наредните месеци до конечно решение. Следува ратификација во македонското Собрание, референдум на кој македонските граѓани ќе се изјаснат за договорот, а потоа и ратификација во грчкиот парламент.
Еден ден пред потпишувањето на договорот во преспанското село Псаридес, на кое присуствуваше и Хан, еврокомесарот изјави: „Претставниците и на најнеодлучните земји-членки констатираа дека доколку има решение за името, тоа ќе создаде морален притисок врз сите нас да реагираме“.
Тој изрази увереност дека земјите-членки на ЕУ ќе ја поддржат препораката на Европската Комисија и ќе одредат датум за почеток на преговори, но и дека сфатиле оти имало грешки од страна на ЕУ кога е во прашање Македонија.
„Ако девет пати не одговорите позитивно на препораката за почеток на пристапни преговори тоа води кон назадување на земјата, како што и видовме, а кулминација беше 2015. година“, изјави еврокомесарот.
Париз се противи
Каква е состојбата сега? Како што јавува МИА од Брисел, продолжуваат расправите помеѓу земјите членки на ЕУ за одредување датум за старт на преговори со Македонија во Советот на ЕУ, бидејќи Франција и натаму се противи тоа да се случи во јуни, и покрај договорот со Грција. Во нацрт-заклучоците останува заложбата за старт на преговори со Македонија, но според дипломатски извори од Брисел, таа битка сѐуште не е извојувана. Во обид да се убеди Франција, земјите-членки прифатиле да се одреди и условена одлука за преговори без временски рок кога тие конкретно би почнале, но ни тоа не ги убедило Французите, кои засега прифаќаат само „попозитивен речник“ и охрабрувања за Македонија. Меѓу најгласните кои се залагаат Македонија да добие датум за преговори е Бугарија, која до крајот на месецов претседава со ЕУ, а за таа цел се залага и идниот претседавач - Австрија. Австрискиот амбасадор во ЕУ, Николас Маршик, вчера изјави дека „би биле многу среќни ако се отворат преговори со Скопје и Тирана за време на австриското претседателство“, кое трае од 1-ви јули до 31-ви декември 2018. Австриски дипломатски извори додаваат дека би сакале ЕК да настапи со преговарачка рамка за Македонија и се надеваат дека ќе се одреди временски рок за преговори со Македонија. Во вторник во Луксембург треба да се состанат министрите за надворешни работи на ЕУ и да дискутираат на оваа тема. Била спомената и варијанта преговори да се одредат во ноември годинава. Како што јавува МИА, голем број земји-членки сметаат дека би било разочарувачки Македонија да не биде наградена по сите препораки на ЕК и постигнатиот компромис со Грција околу спорот за името.
Темпото на реформи
Забелешките на Франција се однесуваат главно на темпото на реформи во Македонија, но според аналитичари, нејзиниот отпор кон почеток на преговори може да предизвика огромно разочарување кое тоа темпо ќе го демотивира.
„Извештајот укажува на пропустите во реформскиот процес на Македонија, исто како и француско-холандскиот нон-пејпер, и повеќе од јасно е дека многу работи допрва треба да се направат“, вели Андреја Стојковски, претседател на граѓанскиот Центар за европски стратегии „Евротинк“.
„Сепак, процесот е долг и неговото отпочнување ќе ги зголеми и одржи реформите и движечката сила за демократизација, а истовремено ќе го зачува влијанието што ЕУ го има врз Македонија и генерално. Ова е шанса што Европската Унија не смее да ја пропушти“, дециден е Стојковски.
Тој потсетува дека процесот на пристапување во ЕУ не завршува со отпочнувањето на пристапните преговори. Напротив, самите преговори во просек траат речиси седум години. Анализата на големото проширување од 2004. година и на последователните бранови на проширување во 2007. и 2013. година покажува дека преговорите во просек траеле речиси шест години, или 70 месеци. Во случајот на Црна Гора, земјата ги отвори пристапните преговори во јуни 2012. година, т.е. таа веќе преговара цели шест години без изгледи дека тие ќе бидат финализирани во догледно време. Од друга страна, Србија ги отвори пристапните преговори во јануари 2014. година и е многу далеку од нивно затворање. Ако оваа динамика се примени на Македонија, се чини дека преговорите веројатно би завршиле во 2024. година или една година подоцна, исто како што проектира Веродостојната стратегија објавена во февруари годинава.
„Тоа им дава доволно време на двете страни: на ЕУ - за институционална подготовка, а на Македонија - да ги заврши реформите“, посочува Стојковски.
До утрово немаше информација дали Грција го испратила писмото до ЕУ и до НАТО со кое ги известува дека се отстранети препреките за намошната интеграција на земјата во ЕУ, откако во средата македонското МНР испрати нота со која го информираше грчкото МНР дека договорот за спорот за името е ратификуван во Собранието на Република Македонија. Но, се очекува токму Грција да се обиде да го скрши „мразот“ во Париз и да ја објасни важноста од напредокот на Македонија на интеграцискиот пат, генерално, но и во светло на решениот спор.
Децениски спор за името меѓу Македонија и Грција
Спорот за името меѓу Македонија и Грција траеше речиси три полни децении, и беше окончан со Преспанскиот договор. Спорот беше проследен со многу протести, блокади и вето за членството на Македонија во НАТО.
Спорот меѓу двете земји ескалираше веднаш по прогласувањето на независноста на Македонија од поранешна Југославија. Грција го блокираше приемот на земјата во ОН и признавањето од страна на Европската заедница и покрај позитивната препорака од т. н. Бадинтерова комисија.
Фотографија: Dnevnik
Забрана за зборот „Македонија“
Првичната грчка позиција на почетокот на 1990-те години беше дека во името на соседната држава не смее да се содржи зборот „Македонија“. Носители на таквата политика беа владата на премиерот Констанин Мицотакис, и подоцна особено шефот на дипломатијата Андонис Самарас. Самарас поднесе оставка и предизвика пад на владата на Мицотакис по приемот на Македонија во ОН под референцата БЈРМ.
Фотографија: Reuters/A. Avramidis
Привремената спогодба од 1995 година
На 13 септември 1995 година во Њујорк беше потпишана Привремената спогодба која требаше да води кон нормализација на билатералните односи. Претходно, на 6 јануари 1992 година, Македонија го смени државното знаме со симболот на сонцето од Вергина и Уставот во делот кој, според Грција,содржеше иредентистички позиции. Со тоа беше ставен крај и на 18-месечното трговско ембарго кон Македонија од Атина.
Фотографија: picture-alliance/dpa/M. Antonov
Меѓународно признавање
По спогодбата со Грција, Македонија успеа да се избори за меѓународно признавање под уставното име од 118 држави, како и да влезе во најзначајните европски и светски институции. Но, спорот остана да се влече и во децениите кои следеа. Посуштествени напори од двете страни да се реши спорот, според неофицијални информации, се направени во 2001 и 2005 година, но без успех.
Фотографија: picture-alliance/ dpa
(Нe)потребна провокација
Кон крајот на 2006 година, новата влада на ВМРО-ДПМНЕ предводена од Никола Груевски одлучи да го преименува аеродромот Петровец во Скопје во „Александар Велики“. Грција остро реагира, а спорот полека се враќа на голема врата, сѐ до целосната ескалација на самитот на НАТО во Букурешт во 2008 година.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Самитот во Букурешт
И покрај обидите на медијаторот Метју Нимиц со засилени дипломатски напори и под притисок на САД да се изнајде решение за спорот до самитот на НАТО во Букурешт, тоа не се случи. Атина го блокираше приемот на Македонија во воената Алијанса. На 3 април 2008 година, НАТО му порача на Скопје дека поканата за членство останува отворена доколку се најде компромис со Атина за името.
Фотографија: AP
Тужба во Хаг
Во ноември 2008 година, македонската влада одлучи да покрене тужба пред Меѓународниот суд на правдата во Хаг против Грција поради ветото во Букурешт. На 5 декември 2011 година, Судот пресуди во корист на Македонија и заклучи дека Грција ја прекршила Привремената спогодба. Но, во истовреме Судот заклучи дека нема правна сила да ѝ нареди на Грција да го повлече ветото.
Фотографија: MIA
Антиквизација
Процесот што започна со преименувањето на аеродромот во Скопје во 2006 година, по самитот во Букурешт доби далеку пошироки димензии. Владата на ВМРО-ДПМНЕ започна со масовно преименување на објекти и улици и изградба на проектот Скопје 201, во чиј центар се наоѓа споменикот на Александар Велики (наречен Воин на коњ). Проектот чинеше повеќе од 600 милиони евра и ѝ донесе многу критики на земјата.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Преговори во (не)пријателска атмосфера
Иако преговорите околу спорот за името продолжија и во следните години, по самитот во Букурешт, ескалираа националистичките страсти и навреди меѓу двете држави. Грција остро реагираше на билбордот (на фотографијата) на кој грчкото знаме беше претставено со свастика. На слични провокации од грчка страна, особено од страна на грчката армија, реагираа и македонските власти.
Фотографија: picture-alliance/ dpa
Чија е Македонија
И во северна Грција во меѓувреме речиси сите позначајни објекти го носат името „Македонија“. Официјалната „црвена линија“ на Атина во меѓувреме е дека мора да се најде заеднички прифатливо име за меѓународна употреба „ерга омнес“ со географска додавка. Најчесто се споменуваат придавките северна и горна кон името Македонија.
Фотографија: picture-alliance/dpa/S. Barbarousis
„Вечниот“ Метју Нимиц
Единствена константа во деценискиот спор остана американскиот правник и дипломат, Метју Нимиц. Именуван од страна на Обединетите нации за медијатор во спорот пред 23 години, Нимиц и натаму е оптимист и верува дека може да се најде решение за проблемот. Последната серија средби со политичките лидери во Скопје и Атина ја имаше во јули годинава.
Фотографија: MIA
Нов оптимизам
Смената на власта во Македонија и падот на ВМРО-ДПМНЕ донесоа нов оптимизам дека може да се најде решение за спорот. Владата на Заев по секоја цена сака да обезбеди прием во НАТО на следниот самит на Алијансата во 2018 година. Пречката за тоа и натаму останува Грција, но провејува оптимизам дека под притисок од меѓународната заедница и со нова политика во Скопје, би можело да дојде до исчекор.