„Што е полошо: Да се умре со гас во Аушвиц, или од глад во Транснистрија?“ Прашање на кое нема одговор, на кое не смее да има одговор. Михаил и не очекува одговор. „Едното беше индустријализиран геноцид, другото див Холокауст“. Една друга, понепозната форма на Холокаустот. Михаил не е ниту историчар, ниту возач на такси, туку инженер. Сепак ме води низ Чернивци, провинциски град во Украина со 240.000 жители, оддалечен 25 километри од романската граница во областа наречена Буковина.

Михаил разговара со мене за холокаустот, кој по нападот на Германија врз Советскиот сојуз на 22. јуни 1941 го зафати сликовитото гратче во рок од две недели. Посебното во ова место: Тогаш Евреите беа најголемата група народ во културно, религиозно и јазично мешаниот град. Михаил исто така е Евреин. Но, неговото семејствово Чернивци дојде по војната, исто како и повеќето од 3.000 Евреи кои денес живеат во овој град.

Михаил ме остава во Еврејскиот музеј. Таму го среќавам Јозеф Бурсуг, роден во 1931. Тој го преживеа она што мојот возач го нарекува „див холокауст“. „Моето семејство имаше среќа, што не нѐ убија во првите денови, тоа што не не‘ пронајдоа во гетото, што не нѐ уапсија при рациите“. Јозеф Бурсуг имаше десет години, кога германските и романските трупи ја запоседнаа неговата татковина.

Холокауст во Транснистрија

Романија тогаш беше фашистички режим под раководство на генерал Антонеску. За романската поддршка на походот против Советскиот сојуз Хитлер му препушти земја меѓу реките Днестар и Буг. Уште во септември 1941. година Романците започнаа да ги депортираат Евреите од областите Буковина и Бесарабиа во т.н. „Транснистрија“. Така Романците ја нарекуваа нивната нова територија ;„Транс“ за „од другата страна“и „Нистру“за Днестар на романски.

„Од сите места во околината луѓето пеш се испраќаа кон Транснистрија, сите без исклучок“, раскажува Јозеф Бурсуг. Колкумина се удавија во Днестар, колкумина беа застрелани на маршевите на смртта, колкумина пристигнаа во Транснистрија, колку луѓе таму починаа, сето ова точно не го знаат ниту историчарите. Најчесто се говори за до 410.000 жртви.

Само од непосредната околина на градот Романците испратиле 100.000 Евреи кон Транснистрија, вели Јозеф Бурсуг. Тој помогнал да се соберат приказните на преживеаните, да се направат мали брошури, за да не се загубат сведоштвата на очевидците.

Извештаите опишуваат што ги очекувало луѓето од другата страна на Днестар: руинирани градови, напуштени села, стрелани колхози, имено во околината претходно се воделе жестоки борби. „Романците дозволија луѓето да умрат: без сместување, без огрев, без топла облека“, впрочем тие беа протерани налето. „Имаше дифтерија, тифус, тие мораа да извршуваат тешка принудна работа. Луѓето никаде не можеа да заработат пари. Секојдневно умираа стотици“.

„Знаевме што се случува во Транснистрија. Роднини од Бесарабија беа таму. Ние добивме писма, се разбира не преку пошта. Се сеќавам на еден германски официр, кој ни донесе дома писма, ние му дадовме пари“, опишува Јозеф Бурсуг. Договорив уште една средба со него. Сака да ми предаде уште документи. Тој опишува како се одвивала тогаш ситуацијата за него и за уште околу 50.000 Евреи кои сѐ уште живееле во градот.

Потресени од вестите за ситуацијата во Транснистрија, тие сметале на најлошото. На 11. октомври 1941. година била дадена наредба, сите Евреи во градот во рок од 24 часа да се соберат во најсиромашната населба на градот. Вообичаено таму живееле 5.000 луѓе. Кој не нашол покрив над главата морал да кампува под отворено небо.

Една хартија одлучува за живот и смрт

Меѓутоа гетото беше само место за собирање, оти оттаму два дена подоцна започнала депортацијата. „Секој ден беа транспортирани луѓе од гетото до железничката станица, беа ставани во возови и носени во Транснистрија“, се сеќава Јозеф Бурсуг. Главниот збор тогаш го имал гувернерот на Чернивци, генерал Католеску. Нему му се обратил градоначалникот на градот, адвокатот Трајан Поповиќ. „Тој аргументираше, ако се испратат сите Евреи, тогаш нема повеќе да има чевлари, ниту шнајдери, ниту инсталатори. Затоа беше донесена одлука од 50.000 привремено да се задржат 15.000“, објаснува Јозеф Бурсуг.

Една комисија идентификувала групи професии, кои смееле да останат со нивните семејства. Врз основа на тие листи генералот Католеску издавал документи за престој, така наречени „авторизации“. Исто така и за Јозеф Бурсуг и за неговото семејство. Тој ми подарува копија од неговата авторизација и сфаќам, дека во рацете држам документ, кој одлучувал за живот или смрт.

Кога Вермахтот претрпе дебакл во 1942/43 кај Сталинград, состојбата за Евреите стана поподнослива. Повеќе не се спроведуваа депортации, а прогонот и шиканирањето се намалија. На почетокот на март 1944. година советската армија ја освои Транснистрија, на крајот на месецот и Буковина. „Погледнете, во градот и околината имаше 150.000 Евреи. За време на војната смееја да останат 15.000. Од Транснистрија се вратија 10.000 луѓе. Починаа значи 120.000 луѓе“, брои Јозеф Бурсуг. Но, точно никој нема избројано. Нивните приказни и оние на преживеаните досега не се често раскажувани.