Југословенските народи лошо ги избираа своите лидери и идеи. Со тоа западнаа во трагичен ќорсокак, бидејќи најдобрите решениjа беа зад нив, а не пред нив. Така беше и со наследството од 68-та. #МојаЕвропа
Реклама
На 2 јуни 1968 година на новобелградска страна изби масовна тепачка меѓу бригадирите од работна акција кои имаа привилегија да присуствуваат на приредба во Домот на културата и студентите кои сакаа да влезат во салата, но не можеа бидејќи беше преполна- поради дожд. Интервенираше полицијата која тогаш се викаше милиција. Огорчените студенти истата вечер се собраа и тргнаа кон градот во кој таа ноќ не стигнаа.
Силни полициски одреди ги запреа и со брутална сила ги разбија- со употреба на огнено оружје. Веќе наредното утро медиумите ги прогласија студентите за хулигани, за набрзо да ги нападнат „непријателите од сите бои." Практично, тоа можеше да биде секој. Девојките и момчињата полни со идеали за општествена правда се соочија со реално и пропагандистичко насилство на власта кое дополнително го поттикна револтот.
Тоа беше иницијална каписла која набрзо ќе доведе до протести на Белградскиот универзитет и до основање на „Црвениот универзитет Карл Маркс", кој, всушност беше самоуправен интелектуален форум во чија кујна се крчкаа идеите на новата левица. Тие се движеа од слободен печат до бунт против лицемерното прогласување на социјална правда со реален пораст на невработеноста и на неправдата. Накусо, против „црвената буржоазија". Протестот против тепачите во униформи прерасна во автентична лева платформа.
Движењето
Седумте дена на анархични расправи, доушнички извештаи, полициски тепања, незаборавни настапи на уметници, како што е оној на актерот Стево Жигон, пред бунтовните студенти, укинувањето на телефонски врски и запирање вода, со драматично финале во кое Тито неочекувано јавно им даде условна поддршка на студентите, оставија длабока трага во животите на учесниците, но и во целата земја.
Желимир Жилник со камера ги забележа историските моменти на левиот револт во социјалистичката земја која себе си се сметаше за системски надмоќна и над бољшевистичкиот исток и над трулиот Запад.
Живоин Павловиќ, режисер и писател, во записите во дневникот од 1968 година „Плуканка полна крв", чие прво издание беше забрането, бунтот го опишува на следниов начин: способноста мораше да регира на силата. Студентите можеби не знаеле точно што го сакаат, но знаеле што не сакаат.
Последици
Еден дел од учесниците на протестот потоа на своја кожа ќе ја почувствуваат репресивната страна на Титовиот режим. Така студентот од Требиње, кој ќе стане познат како Влада Револуција, својата подготвеност да ги поведе колегите на протести ќе ја плати со апсење, затвор, тешкотии за време на служењето на воениот рок и со 21 година егзил во Америка. Тој, секако не беше единствен.
Југословенското самоуправување се покажа како непогодно за брза пресметка со професорите обвинети оти негативно влијаеле на студентите. Самоуправните тела во универзитетите едноставно гласаа одлуки спротивни со партиските желби. Еден партиски функционер ќе рече дека на Титовите партизани им требале 4 година да победат во војната, а на државата во случај со професорите ќе им требаат 7 години да ги избркаат од факултет. Но, на крајот беа избркани.
Кој што доби?
Она што го сакаа студентите и она што- освен тепање- навистина го добија битно се разликува. Цензурата против која протестираа во годините кои следеа- се зголеми.
„Црниот бран“ во југословенска литература и филм беше изложен на постојан надзор, јавно плукање спроведено од страна на идеолошките правоверници и- забрани.
Отклонувањето од економската либерализација го зголеми југословенскиот глад за кредити. Социјалниот мир „на пумпа" ќе доведе до конфликти околу прераспределба на заработеното. А со тоа и до преиначување на структурните проблеми во полусоцијализмот во меѓунационални конфликти.
Работниците по барање на студентите добија право на минимален приход и така станаа можеби едниствената општествена група која навистина имаше полза од протестот во кој не учествуваше. Иронијата да биде поголема, денес се знае дека во фабриките околу Белград превентивно се формирале одреди за разбивање на демонстрациите. Дел од работниците биле подготвени да се пресметаат со сопствената судентска авангарда.
Разбивање на новата левица
Новата левица за која подоцна смислија етикета „анархо-либерали“ (прилично точен назив бидејќи во центар на вниманието беше автономијата на поединците, барање за негов слободен развој со социјално праведното општество) доби набрзо конкуренција со националните движења, пред сѐ во Хрватска и на Косово.
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Германскиот неделник „Шпигел“ слави 70 години постоење. На неговите насловни страници Југославија се најде 15-тина пати. Македонија, досега, ниту еднаш.
Титовата одисеја?
Во септември 1951. насловната страница излезе во 3 бои. Приказната за „Титовата одисеја“, наречена е „Ничиј слуга во ничија земја“. Во текстот е картата на двата блока и Југославија помеѓу со прашањето: Клучна алка или пукнатина во тврдината?. Авторот пишува: силната Југославија му е потребна на Запад- „засега“- и тоа како комунистичка земја која ја демонстрира слабоста на Источниот блок.
Фотографија: Der Spiegel
Свежа крв
Насловната страница од октомври 1964. година има посредно врска со Југославија. Станува збор за гастарбајтерите, кои пристигнуваа од Иберискиот полуостров, од Италија, Југославија, Грција и од Турција. „Стројниците на западногерманските работодавачи зујат по континентот за да донесат свежа крв на пазарот на труд“, пишува во текстот.
Фотографија: Der Spiegel
Моделот се распаѓа
Неверојатно далековиден изгледа текстот од 21. јануари 1980: „Тито е сѐ уште жив“- кој во „Југославија по Тито“ ја гледа следната светска криза? Прогнозата гласи: „Националистичките групи се борат меѓу себе, економскиот замав е запрен, моделот Југославија се распаѓа“. Додуша, не дојде до светска војна, т.е. до судир меѓу Советите и Американците во Југославија, како што се плашеше „Шпигел“.
Фотографија: Der Spiegel
Големосрпски блок
„Зандана за народот на Југославија: Терор на Србите“ е наслов од јули 1991. по прогласувањето независност на Хрватска и Словенија. Во текстот се потсетува дека 38% Срби живеат во другите југословенски републики и оти Милошевиќ веќе подготвува ново цртање на границите. „Во оваа завршна фаза чукна часот за српската воена мафија во карпата на мултинационална држава да издлаби големосрпски блок.“
Фотографија: Der Spiegel
Импотентноста на Западот
„Сликите не се толку утописки, толку слични на Војни на ѕвездите“, како што е случај во Заливската војна која е водена со прецизни бомби, пишува „Шпигел“ на почетокот на јули 1992. Сликите од Југославија се „полни со бруталност и архаична грозоморност“. Се тематизира и „импотентноста“ на западните демократии и ОН за време на оваа, како што ја нарече Милован Ѓилас: „најглупава од сите војни“.
Фотографија: Der Spiegel
Непожелни
Приказната за егзодусот од Југославија звучи актуелно. Насловот од крајот на јули 1992. гласи: „Бран од Балканот: Кој ќе ги прифати бегалците?“ Зборовите за прифаќањето на стотици илјади босански муслимани можат да се применат и денес: Бегалската трагедија можат да ја ублажат само брзи договори и прифатни контингенти. Но Европската заедница се колеба: секој непожелните ги турка кај некој друг“.
Фотографија: Der Spiegel
Србите против остатокот од светот
Наредната насловна страница е дури во јуни 1995. На неа „господарот на војната“ Радован Караџиќ со зборовите: „Србите против остатокот од светот“. Повод е заробувањето на 370 Сини шлемови. Интервју даде тогашниот шеф на дипломатијата на СРЈ, Владислав Јовановиќ: „Младиќ е тврдоглав, но способен генерал. Во Титовите школи научи да почитува политички авторитети. Нема да се закачи со Караџиќ“
Фотографија: Der Spiegel
Казнено бомбардирање
„Шпигел“ за бомбардирањето на СРЈ во 1999. објавува пет насловни страници едно по друго. Првата е со наслов: „Војна против убивањето- страв од неконтролиран пожар“. Интервенцијата на НАТО е наречена „казнено бомбардирање“, кое Белград треба да го принуди на договор со косовските Албанци. Но се ризикува прелевање на конфликтот посебно во Македонија, но и во Германија, каде има многу Срби и Албанци.
Фотографија: Der Spiegel
Дебакл на НАТО
Три недели подоцна магазинот пишува за „дебакл на НАТО“, кој со „сѐ повеќе авиони и напади“ се обидува да го зголеми притисокот врз Белград, но се почесто погодува и цивилни цели. Дури тројца новинари во интервју го притискаат шефот на дипломатијата Јошка Фишер, кој се брани од обвинувањата: „За мене војна е војна, а тоа значи дека страдаат луѓе, често невини луѓе. Затоа војната е толку ужасна.“
Фотографија: Der Spiegel
Војна за чиста совест
Во наредното издание се најавува „одлуката“- копнена војна или мир. Во остриот текст германското учество во бомбардирањето на СРЈ се критикува како „војна за чиста совест“. Се исмеваат и споредувањето на Милошевиќ и Хитлер и „војничкиот новоговор“ за „колатерална штета“ со заклучок: „Никој сериозно не може да тврди дека војната на Косово е во согласност со повелбите на ОН“.
Фотографија: Der Spiegel
Mir?
На 7. јуни, три дена пред крајот на бомбардирањето, насловот е „Мир? Цена, ризик, последици“.Канцеларот Герхард Шредер во интервју вели: „Војната никогаш не се исплатува.Но за жал беше неопходна за да се елиминира конфликт, кој инаку би имал далеку потешки последици.“ Дописничката од Белград јавува:„Олеснувањето кај Србите поради претстојниот крај на војната се меша со бесот кон режимот“.
Фотографија: Der Spiegel
Најопасен дел од авантурата
Седма насловна страница која е посветена на војната на Косово. Тоа говори колку за Германците беше значаен овој судир- прва „германска војна“ по Хитлер. Шпигел за влегувањето на меѓународните сили на Косово пишува дека тоа е „можеби најопасниот дел од целата балканска авантура на НАТО“.За Милошевиќ пак прашањето: Уште колку царот на Србите може да се задржи на власт? Дали му се заканува пуч?“
Фотографија: Der Spiegel
Пад на последниот бастион
Последната насловна страница на „Шпигел“ за регионот е на 9. октомври 2000., што покажува дека падот на Милошевиќ значеше и пад на интересот на светските медиуми за регинот. Во насловот цитат од Воислав Коштуница: „Денеска пишуваме историја“. Во текстот малку помпезно (и неточно) стои: „Со неосталинистот Милошевиќ, волјата на народот го збриша и последниот комунистички бастион во Европа.“
Фотографија: Der Spiegel
13 фотографии1 | 13
Небојша Попов, еден од маргинализираните интелектуалци во чистките по 1969 година, беше можеби најдобар аналитичар на југословенските општествени конфликти. Тој во текот на животот го опиша механизмот на дробење на новата шеесетосмашка левица во комунистичко-националистички воденичен камен.
Новата левица ја напаѓаат и режимот и новите националисти. Сложно заедно го тепаа космополитскиот непријател.
Дури кога Маспок во Хрватска го доведе во прашање комунистичкиот монопол на власта, властодржците го разбиваат. Но, некои негови идеи се вградуваат во Уставот од 1974 година. Наместо слободен поединец во праведно општество, правдата се дефинира како рамноправност на републики, народи и народности. Човечкото достоинство е можно само како изведенка од колективна автономија.
Наследството од 68-та беше маргинализирано со репресија во социјализмот, но целосно уништено дури со победоносниот поход на национализмот, кој згора на тоа во Србија имаше и квазисоцијалистичка иконографија.
Милован Ѓилас, демократ и затвореник под власта на неговиот некогашен соборец Тито, суво констатираше уште за време на поранешна Југославија, дека последниот излез на социјализмот ќе биде национализмот. И беше во право.
Последни Мохиканци
Југословенските демонстранти во 68-ма го имаа истиот оној регистер на надежи како и нивните врсници од светот- сон за социјална правда, мир, светска солидарност. Наместо тоа добија воена апокалипса, во која во косовското финале бомби им испраќаа некои нивни поранешни западни истомисленици.
Некои ја променија страната уште во 70-те, станувајќи доушници, функционери или кариеристи. Некои во 80-те ја открија нацијата како последна утопија. Некои во новиот милениум се преобратија во неолиберали или традиционалисти.
Само ретки останаа верни чувари на моментите кога еден дел од општеството и покрај насилството на мнозинството се обиде да артикулира алтернатива. Вистинските шеесетосмаши беа органски дел од дифузното светско движење, за разлика од денешните декларативни постјугословенски Европејци, чиј интернационализам се заснова на одлуката формално да ги исполнат обврските за зачленување во елитниот клуб ЕУ.
1968: Секс, револт, самоспознание
Од годината по која е крстена цела една генерација мина половина век - во 1968 година изби многу од она што „крчкаше“ долго време. Од шишето излезе дух кој живее до денес.
Фотографија: picture-alliance/Keystone
Љубов на платно
Освалд Колбе во 1968 година во кината го претстави првиот дел од својот информативен филм „Чудото на љубовта“. Секс-сцените претставуваа мала револуција. Еден обвинител дури му се закануваше на Колбе со апсење. Филмот намерно е сниман во црно-бела техника и е проследен со тивка музика поради стравувања дека во спротивно машките посетители на кино салите би можеле масовно да онанираат.
Фотографија: picture-alliance/Keystone
Виетнамската војна и нејзините противници
Шефот на полицијата во Сајгон пука во осомничен член на Виетконг. Бруталноста на супер силите и нивните сојузници во Виетнамската војна ги мобилизираше пацифистите ширум светот. Сликите како оваа придонесоа за „прелевање на лончето“. Во март 1968-ма американскиот претседател Линдон Џонсон се откажа од натамошна кандидатура, ги запре бомбардирањата на американската армија и отвори пат за преговори.
Фотографија: picture-alliance/AP Photo/E. Adams
Левичарско насилство
Но, Виетнам потпали и борба на идеологии. Во знак на протест поради „геноцидот во Виетнам“, левичарски активисти од групата на Андреас Бадер и Гудрун Енслин подметнаа пожари во две стоковни куќи во Франкфурт. Тоа беше почеток на Фракцијата на Црвената армија (РАФ). По повеќе напади, Бадер и Енслин се уапсени во 1972 година, но РАФ имаше имитатори во Германија и Европа.
Фотографија: picture-alliance/AP Photo/C. Hampel
Револтот на студентите
Во Германија студентите излегоа на протести против Виетнамската војна на повик на Руди Дучке. Главниот во „вонпарламентарната опозиција“ во медиумите беше соочен со сѐ поголемо отфрлање и омраза. Во атентат извршен во април 1968 година тој добива повреди опасни по живот. Студентите ја обвинуваа издавачката куќа „Шпрингер“ дека со своето известување повикала на насилство против Дучке.
Фотографија: AP
Против молкот
Германското студентско движење бараше и отворено соочување со наследството на Третиот рајх. Против молкот се бореше новинарката и самопрогласен ловец на нацисти, Беате Кларсфелд. На фотографијата е прикажана во момент кога во Бундестагот го нарекува „нацист“ и „злосторник“ канцеларот Георг Кизингер, кој инаку бил член на НСДАП. Неколку месеци подоцна таа дури му удри и шлаканица.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Смртта на проповедникот
На 4 април 1968 година во Мемфис е убиен Мартин Лутер Кинг. Убиството за многу приврзаници на неговото граѓанско движење е израз на длабоко вкоренетиот расизам во САД. Тие сметаат дека државата е соодговорна за атентатот. По убиството на Кинг, во повеќе од 100 градови во САД дојде до жестоки безредија со многу загинати и повредени. На фотографијата: Кинг во март 1968 година на еден марш во Мемфис.
Целта беше „социјализам со човечки лик“ - Александер Дубчек сакаше да ја реформира Чехословачка: помалку централна држава, повеќе слобода. Но во август 1968 година трупите на Варшавскиот пакт вмаршираа во Прага. Дубчек под притисок на СССР мораше да се откаже од сите реформи. Непосредно по најголемата воена операција во Европа по 1945 година, ставен е крај на т.н. Прашка пролет.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Химни на револуцијата
Во Германија, САД и многу други делови на светот Битлси во 1968 година се најдоа на врвот на топ-листите со својата „Hey Jude“. Тоа беше хит на годината и бестселер во нивната кариера. Песната се продаде 7,5 милиони пати. На Б-страницата на синглот Битлси во духот на времето, во текстот на „Револуција“ политички пееја: „Сите ние сакаме да го промениме светот“.
Фотографија: picture-alliance/AP
Папска грмотевица
Антибеби-таблетата за жените значеше сексуална слобода, која се изразуваше не само во сексуалниот живот на студентите и во хипи-круговите. Со својата енциклика „Хуманае Витае“ папата Павле Шести во 1968 година се изјасни против секаква вештачка контрацепција. Со тоа предизвика бура негодувања. Многумина во тоа видоа потврда за својата слика за црквата како институција која е далеку од реалноста.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Ново самоспознавање
1968 година и тоа во боја: на Божик екипажот на Аполо 8 ја направи фотографијата со патетичен наслов „Изгрев на Земјата“. Човештвото првпат доби слика за својата кревка Планета. Како оваа фотографија влијаеше врз поимањето на Земјата, е прашање за кое се дискутира до денес. Исто како што се диксутира и за последиците од турбулентната 1968 година.