Книгата „Мрачни финансии“ од Фабио Матиоли, издадена од Универзитетот Стенфорд, за годините на владеењето на Никола Груевски, е импресивна студија на случај на криминал, политичка драма и политички трилер.
Реклама
Има малку книги во кои систематски и на анатомски начин е претставен авторитаризмот во Македонија за време на владеењето на Никола Груевски. Една од нив е „Заробена држава“ на долгогодишниот новинар и аналитичар, Манчо Митевски, издадена во 2017 година, во која тој ги детализира сите фази на она што го оквалификува како „политички организиран криминал“. Објективно, Македонија е на маргините на Европа, иако е дел од нејзиниот центар. Деценискиот спор со Грција беше една од препознатливите одредници за нашата држава (ако го исклучиме мирното заминување од СФРЈ и конфликтот од 2001 година), а потоа се најде на насловните страници на многу светски медиуми и во критичките опсервации на стручни списанија со дизнилендскиот проект „Скопје 2014“. Потсмевот за потрагата по нов национален идентитет длабоко во антиката поттикна многу странски политички истражувачи и научници да погледаат подлабоко зад гипсените фасади и да дознаат каков тоа режим се решил да примени генетски инжинеринг. И дали зад античко-барокно-неокласицистичката бркотница во центарот на Скопје во основа се крие нешто друго: етаблирање на нова олигархија која сака да ги држи сите узди на финансиските текови во свои раце преку политичката моќ.
Еден од резултатите на овие научни истражувања е книгата Фабио Матиоли „Мрачни финансии: неликвидност и авторитаризам на маргините на Европа“. Матиоли е предавач по социјална антропологија на Школата за социјални и политички науки на Универзитетот во Мелбурн. Неговиот интерес за научно проучување на груевистичките години не е поврзан само со оваа книга, тој има објавено петнаесетина научни статии за она што го нарекува „авторитаризмот во Македонија“ во различни списанија – од научни до политички. Трудот „Мрачни финансии“ (248 страници) на некој начин е врв на целото тоа негово истражување за годините на груевизмот. Книгата на Матиоли ја издаде престичниот американски универзитет Стенфорд во 2020 година.
Кит Браун од Државниот универзитет на Аризона го напиша ова за „Мрачни финансии“: „Ова е една од најпривлечните, најубедливите и најстудените анализи за местото на Северна Македонија во глобалната економија и циничната експлоатација на народот од неговата избрана влада, што сум ја прочитал во последната деценија“.
Каков збир на одлуки се финансиите
Во најавата за излегувањето на книгата самиот Матиоли напиша: „Мојата претстојна книга ‘Мрачни финансии’ опишува како финансиската експанзија влијаеше на демократијата за време на глобалната финансиска криза, фокусирајќи се на студијата за случајот на Северна Македонија“.
Универзитетот Стенфорд вака ја претстави книгата на Матиоли: „’Мрачни финансии’ нуди еден од првите етнографски извештаи за финансиската експанзија и нејзините политички влијанија во Источна Европа. Следејќи ги работниците, менаџерите и инвеститорите во македонскиот градежен сектор, Фабио Матиоли покажува како финансирањето може да ги зајакне авторитарните режими - не со тоа што парите ќе бидат достапни за секого, туку дозволувајќи ѝ на мала група олигарси да го монополизираат пристапот до меѓународниот кредит и да промовираат каскада од експлоатациски односи со внатрешниот долг.
Никола Груевски: како реформаторот стана бегалец
Од надежен реформатор, преку корумпиран автократ до бегалец од правдата. Поминаа 20 години од стапнувањето на политичката сцена до бегството во Унгарија. Политичката кариера на Никола Груевски низ фотографии.
Фотографија: Getty Images/AFP/D. Dilkoff
Референдумска битка
Кариерата на Груевски во политиката започна во првата влада на ВМРО-ДПМНЕ, предводена од Љубчо Георгиевски, во 1998. како министер за трговија, а продолжи како министер за финансии. Но искачувањето до врвот на македонската политика, Груевски го започна во 2004., по неуспешниот референдум против територијалната поделба, откако претходно успешно го одбрани партискиот престол во хотелот Панорама.
Фотографија: picture-alliance/AP Photo/S. Ilic
Преродбата во 100 чекори
На парламентарните избори во 2006 ВМРО-ДПМНЕ предводена од Груевски извојува убедлива победа. Младиот технократ ветуваше економска преродба на земјата и брзо членство во ЕУ и НАТО. Граѓаните му ја дадоа довербата на гласањето на 5 јули, но ретко кој очекуваше дека Груевски неограничено ќе владее и во следните 10 години.
Фотографија: AP
Поддршка од Западот
Младиот премиер во првите години уживаше голема поддршка од меѓународната заедница и особено од сестринските партии во Европа. Веќе во октомври 2006. беше пречекан во Берлин од канцеларката Ангела Меркел со воени почести. Западните политичари во него гледаа надеж за земјата и за регионот и пресврт од дотогашната националистичка политика.
Фотографија: AP
На крилата на поразот од Букурешт
Преродбата на Груевски продолжи на изборите во 2008 година кои ги доби со огромно мнозинство благодарение пред сѐ на националистичката кампања која во прв план го имаше фијаското на Самитот на НАТО во Букурешт и паролата „името не го даваме“. Оттогаш започна и непреченото владеење на Груевски и ВМРО-ДПМНЕ.
Фотографија: AP
Скопје 2014
На крилата на големата изборна победа, Груевски го стави во погон проектот „Скопје 2014“. Целта беше да „се зајакне“ идентитетот на народот и да му се покаже на светот дека Македонците не се дрво без корен. Исходот: потрошени речиси 600 милиони евра народни пари на споменици и неокласични објекти кои завршуваа во џебовите на фирми блиски до ВМРО-ДПМНЕ.
Фотографија: DW/P. Stojanovski
Партнерот во сенка
На претседателските избори во 2009 година победата на Ѓорге Иванов ја заокружи комплетната контрола на власта на ВМРО-ДПМНЕ. Иванов ќе биде реизбран во 2014 година и до денес ќе остане верен следбеник на својот политички ментор- Груевски. На поддршката ќе возвраќа повеќепати, прво со општата аболиција во 2016 година, а потоа и со одбивањето да му го даде мандатот на Заев во 2017.
Кога во февруари 2015. Заев започна да ги објавува прислушуваните материјали, Груевски беше на зенитот на својата моќ - неприкосновен во партијата и државата. Серијата протести таа година го потресоа, но не го загрозија посериозно. Дури откако се вмеша и меѓународната заедница, а Иванов мораше да интервенира со аболиција, граѓаните масовно почнаа да излегуваат на улиците во Шарената револуција.
Фотографија: DW/K. Ozimec
Новата ера (не) започна
Тешкиот пораз на ВМРО-ДПМНЕ на локалните избори во 2017, значеше и крај за Груевски на чело на партијата. Новата ера која ја најавуваше, не се случи. Она што од денешен аспект е интересно, е средбата со Орбан во септември 2017 во Охрид, на која наводно и паднала понудата за азил од страна на унгарскиот премиер. По неколку месеци на чело на партијата Груевски беше заменет од Христијан Мицкоски.
Фотографија: Reuters/O. Teofilovski
Лице од потерница
Откако пресудата за двегодишната затворска казна во случајот „Тенк“ на СЈО стана правосилна, се очекуваше Груевски да се јави на издржување на казната. Но, тој се јави на Фејсбук од Будимпешта од каде порача дека „ќе остане верен на каузата на Македонија“. МВР, веројатно задоцнето, одлучи да трага по експремиерот со потерница.
Фотографија: Innenministerium der Republik Mazedonien
Наследството на Груевски
Дали Никола Груевски ќе биде испорачан назад во Македонија каде се соочува со уште четири судски процеси, во моментов може само да се шпекулира. Зад себе остава долго досие на злоупотреби и криминал, и држава која во последните години од неговото владеење се најде во изолација и беше предмет на жестоки критики и потсмев во демократскиот свет.
Фотографија: DW/P. Stojanovski
10 фотографии1 | 10
Пејзажот на неуспешни зделки и неостварливи соништа, кој е претставен во оваа книга, ги прикажува финансиите не како единствен, технички процес. Наместо тоа, Матиоли тврди дека финансиите се збир на политички и економски односи што ги заплеткуваат граѓаните, еврократите и работниците во напнати парадокси. Матиоли го следи потеклото на неликвидноста во реорганизацијата на европскиот проект и постсоцијалистичката перверзија на социјалистичките финансиски практики - опасна мешавина што ја криеше слабоста на македонскиот режим зад фасадата на урбано обновување и, за една деценија, го правеше секаде присутен и непобедив. ‘Мрачни финансии’ опишуваат како по еден лош договор авторитарниот режим на Македонија се возеше на бранот на финансиска експанзија што го продлабочи неговиот пристап во македонското општество, за да открие дека неговата доминација, како и сите шпекулативни меурчиња, се тетеравеше на работ на колапс“.
Како го опишува Фабио Матиоли авторитарниот режим на Груевски и како се градеше неговата мрежа на влијание и како преку финансиите се претвори во илиберална демократија?
Книгата е поделена на шест поглавја: Магијата на градењето, Периферно финансирање, Принуден кредит и компензација, Неликвидни времиња, Шпекулативна мажественост, Финансиите и пиратската држава.
Матиоли пишува дека авторитарниот систем на Груевски бил „директно поврзан со форми на финансиска експанзија на периферијата на Европа“. И дека Груевски беше во можност да ги задоволи и очекувањата за профит на глобалните финансиски играчи и желбата за признание од македонските граѓани - барем за некое време.
Обилната меѓународна ликвидност на располагање за владата и домашниот недостиг на пари им овозможија на деловните субјекти да ѝ дозволат на македонската влада „да ја монополизира понудата на пари и да присили нелиберална политика врз деловните субјекти и физичките лица“. Потоа финансиите се испреплетоа со политиката.
Сезона на протести: Од Тврдокорни до „За заедничка Македонија“
Сезона на протести во Македонија
Фотографија: Reuters/O. Teofilovski
Груевски и „народот“
„Сакам да им порачам на сите граѓани дека ако сметаат и ако планираат со седење дома и гледање телевизија дека некој друг ќе им ја одбрани државата, длабоко се во заблуда. Тоа народот може да го докаже на дело и да покаже поинакво однесување“, изјави Никола Груевски во интервјуто за телевизијата Сител на 26 февруари. Веќе следниот ден се одржа првиот протест за одбрана на татковината...
Фотографија: Reuters/O. Teofilovski
„За заедничка Македонија“
Првиот протестен марш беше оддржан на 27 февруари. Граѓани со транспаренти на кои беа испишани пораки за одбрана на Македонија се собраа пред Владата од каде го започнаа маршот кон Собранието. Предводници маршот се Богдан Илиевски, Борис Дамовски и Игор Дурловски здружени во иницијативата „За заедничка Македонија“.
Во првите неколку денови од протестите, пораката за „Заедничка Македонија“ беше во втор план, а настапот на демонстрантите беше одбележан со транспаренти кои го потенцираа нивниот надпартизам или се промовираше Македонското патриотско здружение- „Тврдокорни“. Мотото на почетокот беше „Македонски марш- завет за Македонија“.
Фотографија: DW/P.Stojanovski
Црвени линии
Барањата на демонстрантите и иницијативата „За заедничка Македонија“ се безусловно отфрлање на т.н. Тиранска платформа и зачувување на унитарноста на Македонија. Тие исто така се против двојазична и двонационална Македонија, против промена на знамето, химната и државниот грб.
Организаторите на протестите порачаа дека нивните барања се базирани на вредностите на претходните три Илиндени - соживот, почит и толеранција. „Сакаме да живееме во оваа земја заеднички со сите останати народи – како што сме живееле до сега, да продолжиме во иднина“ изјави Богдан Илиевски - иако на првиот ден од протестите се скандираше за „чиста Македонија“ и против „клетите Шиптари“.
Фотографија: Getty Images/AFP/R. Atanasovski
Стари пораки
Политичките пораки на транспарентите кои можат да се видат на протестите имаат препознатлива симболика. На нив се испишани пораки против мешањето на ЕУ во кризата, против Џорџ Сорос и амбасадорот на САД во Македонија, Џес Бејли - додека истовремено се изразува поддршка за Доналд Трамп. Оваа констелација на пораки во голем дел се поклопува со реториката на власта во пред и пост изборниот период.
Фотографија: DW/P.Stojanovski
Јоханес Хан „сардисан“
При посетата на Скопје на 21 март, Јоханес Хан беше пречекан со протест пред седиштето на ЕУ од демонстрантите на „За Заедничка Македонија” и дел од вработените во Трансмет. Граѓаните се собраа пред канцелариите на ЕУ, а вработените во компанијата на Сеад Кочан со камиони го блокираа булеварот. Хан мораше да излезе од задната врата под полициски надзор, без да биде забележан од демонстрантите.
Фотографија: Reuters/O. Teofilovski
Медиумски (не)пријатели
„Медиумите под отстрел“ - гласи еден од транспарентите на протестите, алудирајќи на случајот на Сеад Кочан, исто така сопственик на телевизија НОВА. Но, се чини дека токму новинарите кои известуваат од протестите се најдоа на мета на демонстрантите. На вториот ден од протестите беа нападнати двајца новинари кои со повреди завршија во ургентниот центар.
Фотографија: picture-alliance/dpa/B. Grdanoski
8 фотографии1 | 8
Во центарот на сѐ е „Скопје 2014“
Матиоли елаборира дека централниот столб на нелибералната економска архитектура на Груевски беше мега-проектот „Скопје 2014“ и мрежата за јавни набавки зад него. Иако тој јавно беше наменет за кокетирање со античкото наследство, градењето на нови идентитет и политички симбол за развој, Матиоли пишува дека вистинската цел на проектот беше да ги поврзе олигарсите со Груевски. За урбаната средна класа, градбите во центарот на Скопје беа непријатни и навредливи, но за работничката класа тоа значеше нови работни места.
Во книгата се наведува дека најважниот сојузник на Груевски е Сашо Мијалков и се осврнува на улогата на неговиот татко како претставник во странство на голема компанија. Јордан Мијалков е само еден од примерите, вели Матиоли (без оглед што почина рано) кои со дубиозни финансиски постапки на преминот од еден систем во друг успеаја во постоцијалистичкото време да го трасираат патот кон подоцнежните илиберални финансиски практики. Матиоли нагласува дека по големиот бран на приватизацијата во 1990-тите години Груевски уште како министер за финансии во првата влада на ВМРО-ДПМНЕ почнува да ја гради алтернативната олигархиска мрежа наспроти онаа на СДСМ.
Средбата на европските неолиберални финансии и македонскиот илиберализам е најдиректниот политички контекст на режимот на ВМРО-ДПМНЕ. Во книгата пишува дека Груевски не можеше да ја воспостави својата илиберална мрежа без поддршка од меѓународната финансиска заедница. Матиоли вели дека дека во 2006 година „Груевски беше избран како проевропски неолиберал од страна на руралните и работнички националистички гласачи“.
Наведувајќи ја зделката со „Визер“, нискобуџетната унгарска авиокомпанија, Матиоли пишува дека од Унгарија требало да пристигне и МОЛ, големата нафтена компанија, и да го монополизира пазарот во Македонија, но тоа не се случи. Но затоа дојдоа унгарските пари за медиумите. Илибералните финансиски мрежи на Македонија и Унгарија се преклопија, вели Матиоли.
Ќе има ли отчет за Скопје 2014?
Проектот, чија изградба започна во 2010 и требаше да чини 80 милиони евра, ги подели граѓаните и го смени „личниот“ опис на градот. Архитекти најавуваат ревизија, не само на естетските, туку и на финансиските аспекти
Фотографија: DW/F. Hofmann
Воинот на коњ
На 20 јуни 2011 година беше поставен споменикот „Воин на коњ“ на плоштадот Македонија во Скопје. Споменикот беше изработен во Фиренца, а чинеше над 8 милиони евра. До денес, тој остана симбол за целиот проект, иако властите никогаш не смогнаа храброст ниту да го именуваат „воинот“.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Скопје 2010
Ова е последната фотографија од септември 2010 година пред поставувањето на постаментот за споменикот на „Воинот на коњ“. Преобразбата, која во годините кои следеа, му се случи на Скопје шокираше многумина и до денес остана тема за жестоки полемики и, неретко, критики. Голем беше интересот и во странските, пред сѐ западните, медиуми каде Скопје го доби епитетот „главен град на кичот“.
Фотографија: DW
Градежен „бум“
Во следните години беа изградени десетици згради во строгиот центар слични на оваа во која е сместен Археолошкиот музеј, некои, дури и во самото корито на реката Вардар. Заедничко за сите е стилот: комбинација од барок и неокласицизам. Критиките од експертската јавност дека таквиот стил е надминат и нема никаква естетска и историска вредност беа отфрлани.
Фотографија: picture-alliance/dpa/Georgi Licovski
Споменична манија
Значајно место во проектот заземаа споменици на знајни и незнајни, честопати и контроверзни, личности од историјата. Вкупно се подигнати повеќе од 130 споменици и бисти, а за нивно сместување беа изградени и дополнителни мостови кои ги поврзуваат двата брега на Вардар во строгиот центар на градот.
Фотографија: DW/N. Velickovic
Автори и изведувачи
Воглавно, авторството на идејните решенија за целиот проект беше заслуга на неколку архитекти кои, речиси без исклучок, беа непознати за јавност. Како скулптор најчесто се јавуваше Валентина Стевановска, а идејни решенија доаѓаа од фирмите на Жарко Чаушевски и Ана Кедева-Петрова. Кај изведувачите, најмногу тендери добија Бетон, Гранит, Страбаг, Бетон-Штип и Бауер БГ. (Извор: БИРН/Призма)
Фотографија: DW/P. Stojanovski
Цена
На почетокот беше најавено дека проектот ќе чини 80 милиони евра. Според истражувањето на новинарите на Призма, уште во јули 2015 година проектот надмина сума од 560 милиони евра. Денешните проценки се дека Скопје2014 веројатно веќе достигне 700 милиони евра.
Фотографија: DW/N. Velickovic
Идеологија на ентериерот и екстериерот
На почетокот, Груевски го најавуваше Скопје 2014 како проект чија цел е зацврстување на идентитетот на граѓаните. „Бомбите“ покажаа дека Груевски не само што бил идеен творец на целиот проект, туку и директно се мешал во речиси сите детали при неговата изработка: од „фонтани со обелиск“ како во Рим, преку столбови како во Вашингтон, сѐ до тапацирот и бојата на столчињата во двокатните автобуси.
Фотографија: Getty Images/AFP/R. Atanasovski
Цел на „шарените“
Целиот проект стана омилена цел за „боење“ за време на протестите на Шарената револуција во 2016 година. Демонстрантите во него гледаа симбол на корупцијата, автократското однесување и непотребно трошење државни пари во една од најсиромашните земји во Европа.
Фотографија: picture-alliance/dpa/B. Licovski
Ревизија: дали или не?
Во центарот на Скопје сѐ уште се градат објекти кои беа предвидени или додавани како дел од проектот. Од Асоцијацијата на архитекти на РМ за ДВ најавуваат дека ќе бараат целосна ревизија на проектот. Според нејзиниот претседател Мартин Пановски, „Скопје 2014 е проект што не го осакати само центарот на Скопје, туку и цела Македонија“.
Фотографија: DW/P. Stojanovski
9 фотографии1 | 9
Пред светската финансиска криза, меѓународните инвеститори покажаа мал интерес за Македонија. Сепак, неолибералната кампања за брендирање на Груевски на крајот го привлече вниманието на меѓународните инвеститори под притисок на кризата. Во исто време, приватните банки останаа претпазливи и не сакаа да даваат заеми на компании и домаќинства, претпочитајќи стабилни приноси на државните обврзници. Како резултат, помеѓу 2007 и 2015 година јавниот долг на северна Македонија се зголеми од 20% на БДП на 46%.
Опишувајќи го проектот на владата на Груевски „Инвестирај во Македонија“ и меѓународната маркетинг кампања Матиоли објаснува дека тој со тоа ја идентификувал Македонија како дестинација за евтина работна сила за странски инвеститори.
Објаснувајќи ја улогата на компензацијата Матиоли вели дека во тие години таа еволуирала од едноставна алатка за управување со ликвидност до средство за финансиска репресија, т.е присилно позајмување. „Тоа првично беше искористено за креативно надминување на ликвидносните проблеми, но постепено се трансформираше во принуден заем, кој системот на Груевски го искористи за да извлече дополнителна добивка“.
Политичкиот еконимист Габор Ширинг вели дека Фабио Матиоли напиша книга богата со научени лекции, мапирајќи ги мрежите што ја одржуваа моќта на Никола Груевски и живите искуства од „авторитарната финансизација“, обезбедувајќи нов увид во политичката економија на Македонија и Европа. Книгата комбинира етнографски и речиси поетски чувствителности, давајќи богат опис на економските, урбаните и социјалните предели. Покрај умно извршената етнографија, „Мрачни финансии“ е импресивна студија на случај на криминал, политичка драма и политички трилер. Се препорачува не само за оние кои сакаат да го разберат системот на Груевски, туку и за сите заинтересирани за илиберални финансии.