Вистината во прочуената  мисла на  германскиот филозоф Теодор В. Адорно, според која „во куќата на џелатот не треба да се зборува за јаже, инаку ќе има нетпријателство“, Македонците ја искусија на своја кожа, откако пред четири години се договорија со соседите, Бугарите, да градат пријателство. Соседите го доживуваат како „јазик на омраза” дури и тоа што во „македонската куќа” на спомениците од Втората светска војна пишува „бугарски фашистички окупатор“. Зборот „фашистички“ во македонско-бугарскиот контекст ја има симболиката на зборот „јаже” во Адорновата мисла. Затоа бараат од „домаќините", Македонците, да го избришат зборот „фашистички“ од своите споменици. Инаку, нема пријателство! 

Критичко соочување со минатото  

Со поентава сакам да покажам дека непријатноста која бугарските политичари, но, очигледно, и бугарските граѓани, ја чувствуваат од тоа што на македонските споменици стои зборот „фашистички” за окупаторот во Втората светска војна, е јасен симптом за тоа дека бугарското општество досега или недоволно или воопшто не се соочило критички со сојузништвото на некогашната бугарска власт и армија во Третиот Рајх. Имено, на спомениците не стои дека „Бугарите се фашисти“, туку дека некогаш имало бугарска власт која како сојузник на фашистичка или националсоцијалистичка Германија ја окупирала Македонија и извршила воени злосторства. Дека има многу причини едно општество, народ и култура да одбиваат да се соочат со најблиското минато, може да сознаеме од соочувањето со минатото на германското општество, непосредно по војната, но и ден-денес. Секако, со „германско” се мисли на западногерманското, затоа што во источногерманското, во некогашната ДДР, како и во комунистичка Бугарија, таквиот процес изостана. Денес критички мислечките Германци родени во ДДР,  се шегуваат самоииронично дека „фашисти” немало во ДДР. Затоа што сите останале во Западна Германија! Тоталитарниот комунистички режим изврши многубројни ликвидации на најистакнатите претставници на  бугарскиот режим од Втората светска војна, но не започна со процес на критичко соочување на сето општество. Тоа што денес во германските источни покраини имаат конјунктура многу неонацистички движења, е симптом и за недостигот од критичко соочување со нацистичкото минато кај некогашните граѓани на ДДР. 

Затоа е многу полезно македонската и бугарската јавност да се запознаат со соочувањето со минатото во западногерманското општество, доколку сакаат да градат пријателство на достоинствен начин. Секако, првото што ќе го сознаат е дека таквиот процес од нив ќе бара мачно и болно соочување со сопственото минато. Не само на општествен план, туку и на индивидуален. Првата психолошка претпоставка за таквиот процес е чувството на срам и тага пред споменот на жртвите, а потоа и подготвеноста да се прифати одговорноста. Не постои „наследена” колективна вина на еден народ, но постои морален императив за иднината дека сите генерации во општествата кои некогаш биле „вмешани”, непосредно или посредно, во злосторствата кон човештвото, какви што се Втората светска војна и Холокаустот, треба да чувствуваат одговорност Аушвиц никогаш да не се повтори. За да го сторат тоа, тие треба да го прифатат историскиот факт (но и историската и морална вина) на вмешаноста на нивните предци во фашизмот, односно, националсоцијализмот. Пред некој ден во тој дух говореше при првата посета на Израел, во Јад Вашем, и Аналена Бербок, германската министерка за надворешни работи, која припаѓа на младите Германци, родени на почетокот на осумдесеттите. Такво чувство на морална одговорност за тоа да не се повтори Аушвиц, ретко пројавуваат на заедничките чествувања во Македонија бугарските политичари.  

Затоа е симптом за ненадмината вина и траума тоа што Македонците и Бугарите, денес ревносно дискутираат за националноста на Гоце Делчев, а не за тоа, што, навистина, се случуваше во времето кога бугарската армија ја окупираше Македонија и чија беше одговорноста за тоа. Модерното истражување на минатото говори и за директно и индиректно „вмешани субјекти" (Мајкл Ротберг) во трагичните случувања. Што значи, и денешните Македонци треба да бидат подготвени да се соочат со непријатното соучество на некои од нивните предци во окупацискиот бугарски режим во Втората светска војна. Сѐ додека има периоди од минатото, за кои едно општество одбива да зборува или да го прифати туѓиот поглед за себе, тоа говори дека тоа општество уште не го надминало токму тоа минато. Затоа бугарската, но и македонската политика, денес повеќе зборуваат за Гоце Делчев и за борбата против османската власт, кои, патем, за ЕУ-уши делуваат како да се од препотопско, архаично време, но не и за депортацијата на Евреите од Македонија или за бугарската „асимилациска политика", настани кои беа причината за идејата на ЕУ! Освен тоа, и двете нешта уште се живата траума за Македонците! За табуто околу учеството на Бугарија во Втората светска војна, во бугарската јавност, барем според моите сознанија, многу критички говорат само малкумина интелектуалци, како историчарот Чавдар Маринов, антропологот Ивајло Дичев и новинарката Капка Тодорова. Сите тројца потврдуваат со своите текстови дека одлично го познаваат германското искуство на соочувањето со  националсоцијалистичкото минато.  

Надминување на минатото  

Во германскиот дискурс за националсоцијализмот постојат два клучни, сродни поими. Едниот од нив е долгата композитна именка", Vergangenheitsbewältigung, што значи, „надминување на минатото“. Поимот го воведе историчарот  Херман Хајмпел (Hermann Heimpel)  во 1955-та. Во германскиот,  „bewältigen"  значи да се заврши успешно процес или задача, да се надмине  препрека, да се победи криза. Синтагмата „надминување на минатото“ за многумина сугерира дека тоа се „става ad acta“, како што се заклучува случај.  

Во  времето кога беше воведен поимот, во новата државна администрација беа вклучени и голем број луѓе со „националсоцијалистичко минато“ кои, секако, тоа го табуизираа. Подоцна, во деведесеттите се дискутираше дури и за минатото на историчарот Хајмпел. Во германските фамилии долго не се зборуваше за тоа што правеа татковците и дедовците  во Третиот Рајх. Тие самите молчеа за тоа време. Зборуваа за заробеништвото во Советскиот сојуз, но не и за Третиот Рајх. Најважната работа беше да се изгради Германија, да се тргнат урнатините и да започне нов живот, во кој, полека, требаше сѐ да се заборави. Тоа, пак, го ужаснуваше познатиот поет, Евреинот Паул Целан, кој го преживеа Аушвиц, но се самоуби во Париз 1970-та. Целан беше очаен затоа што веруваше дека фашизмот „не умрел“ со крајот на војната. А и Германецот Хајнрих Бел критички пишуваше за желбата на многу Германци, со обновата на стопанството, со  „германското стопанско чудо“ да се заборави времето на Третиот Рајх. Оптимизмот беше основата за иднината, а таа се градеше не само со труд, туку и со процесите на „денацификација“ и „надминување на  минатото“, кое многумина го разбираа како „затворање на случајот“ националсоцијализам.  

Тоа минато, меѓутоа, не беше призрак, туку голема, тешка сенка која лебдеше врз младата демократија. Затоа, деценија и пол по крајот на војната, 1959-та, Адорно веќе ги посочи амбивалентните аспекти на таквото „надминување на минатото“, со што предизвика пресврт во научната и културната јавност. Тој овој процес не го нарекува „надминување“ (Bewältigung), туку „обработка“ (Aufarbeitung) на минатото, за да покаже дека со „надминување” не се остварува тоа што е неопходно за критичко расветлување („обработување”) на минатото. Во предавањето „Што значи: обработка на минатото”,  што го одржа 1959-та пред координативниот совет на Друштвото за еврејско-христијанска соработка, Адорно полемички го разгледа односот на германската јавност кон нациналсоцијализмот. „Обработка“ на минатото за него не е еднократен чин, туку долг и болен критички процес, затоа што само тоа води до промена на свеста и до преобразба на општеството. Соочувањето со минатото бара „самосвесни“ граѓани. Со „надминување на минатото“, критикува Адорно, тоа не  се обработува сериозно, ниту „неговата мрачна магија се уништува со помош на јасната свест“. Многу повеќе се посакува да се „стави точка“ зад тоа минато (Schlußstrich), па дури и да се избрише од паметењето. „Гестот со кој се бара сѐ да било заборавено и простено, на кој имаат право тие на кои им е направена неправда, го практикуваат партиските симпатизери на тие кои таа неправда ја извршија“, полемизира Адорно со одредени политички конзервативни кругови (некогашни ревносни националсоцијалисти) во тогашната германска стварност. 

Фашизмот „преживеа во демократијата“  

За него не е толку загрижувачко тоа што има десни радикали кои се борат против демократијата, туку фактот што фашизмот „преживеал“ во демократијата, со што  го потврдува уште 1959-тата очајот на Паул Целан. Во желбата да се заборави минатото, Адорно гледа тенденција за несвесно, но и свесно одбивање на вината. Според него, фашизмот преживува во демократијата како национализам и „колективен нарцизам“, односно, самовљубеност и фиксираност во „чистотата“ и  „светоста“ на сопствената нација. Адорно ја истакнува и улогата на „културната индустрија“ во преживувањето на авторитарниот карактер кој, според него, е еден од темелите на фашистичката идеологија. Вистинска критичка „обработка“ на минатото од Втората светска војна, според Адорно, мора да  се потпира и врз методите на психоанализата.  

- Пингел: Бугарија не беше фашистичка држава, но ја окупираше Македонија

Од моментот кога Адорно ги изрече своите полемички сознанија за германскиот процес на соочување со минатото, тој поттикна еден вид промена на парадигмата, иако останаа во употреба двата термина. Оние кои  соочувањето со минатото го практикуваа за да го заборават, сѐ повеќе  го употребуваа поимот „надминување“, а тие кои  сакаа  критички да ги согледаат и сознаат полабоките причини за појавата на нациналсоцијализмот, го употребуваа поимот „обработка“ на минатото. Од тие кругови се оформи подоцна и германската „култура на паметење“. 

Токму Адорно, кој сиот живот во себе ја носеше траумата на преживеаните, затоа што во последен миг емигрираше и не заврши во Аушвиц, истакнува дека, од една страна, е оправдана желбата „да се ослободиме“  од минатото. „Затоа што не се живее во неговата сенка, и затоа што нема крај на ужасот, кога секогаш одново вината и насилството  би морало да се наплаќаат со вина и насилство.“ Меѓутоа, во исто време, желбата да се ослободиме од минатото е неоправдана, „затоа што минатото, од кое сакаме да се спасиме е уште многу живo“, аргументира Адорно. Овие два важни комплементарни аспекта во односот кон минатото во секое време, балканските народи ги живеат како актуелност од мигот на пропаста на Југославија и распаѓањето на социјалистичките режими. Популистичките политичари манипулираат во различни контексти се еден од нив: или повикуваат дека треба да се гледа во иднината или манипулираат токму со фактот што минатото никогаш „не  е мртво“. Со тоа не и‘ дозволуваат на сегашноста критички да се соочи со најблиското минато, кое секогаш е причината и за политичките и историски табуа, и за ненадминатите трауми. Можам „да се обложам“ дека есејот на Т.В. Адорно, „Што значи: обработка на минатото“, не е преведен ниту на македонски, ниту на бугарски...