Во српскиот дел од Сараево на 100 години по почетокот на Првата светска војна е подигнат споменик на Гаврило Принцип, а за истото постојат иницијативи и во српската престолнина Белград. Српскиот студент на 28 јуни 1914 година во Сараево ги уби австро-унгарскиот престолонаследник Франц Фердинанд и неговата сопруга. По атентатот австро-унгарската влада и‘ постави ултиматум на Србија, а по само 30 дена веќе владееше војна. Принцип беше член на револуционерната организација „Млада Босна“. Негова цел беше слободна јужнословенска држава составена од Србија, Хрватска и БиХ.

„Во Југославија Принцип беше претствауван како борец за слобода, а тоа важи и до денес за српските учебници“, објаснува експертот за Југоисточна Европа, Клаудија Лихнофски од Институтот за меѓународно истражување на учебниците „Георг-Екерт“ во Брауншвајг. Тоа се однесува и на учебниците во Република Српска, српскиот ентитет во БиХ, подвлекува таа. Значи, вели Лихнофски, во БиХ учебниците по историја се пишуваат според етнички критериуми: постојат посебни учебници за српските, хрватските и муслиманските Босанци. Историјата се толкува од аспект на одреден ентитет. Но, во однос на Гаврило Принцип, разликите не се толку големи: во учебниците за хрватските и за муслиманските ученици тој не е претставен толку како херој, но не е ни демонизиран. Но, само во српските учебници се тематизира „на какви репресии биле изложени српските жители во Босна по атентатот“, вели Лихнофски.

Херој или убиец?

Во Романија во учебниците убиството на престолонаследникот недвосмилено е претставно како терористички акт.

„Делото на Принцип е осудено, како и секое убиство“, вели Јоан Попа, професор по историја во гимназијата на германски јазик во романскиот град Сибиу. Но, дали убиството било причина за избувнување на војната?

„Во романските учебници тоа се толкува повеќе како повод, изговор, искра која го запалила бурето барут“, вели Попа и додава: „За главна причина се смета ривалитетот меѓу тогашните големи сили за политичко влијание и ресурси“.

Од аспект на српските учебници, Германија недвосмислено ја сноси главната вина. Во еден учебник пишува: „Военото раководство во Берлин, поддржувано од крупниот капитал, бараше проширување на сферите на влијание и на колонијалното богатство“. Централните сили Австро-Унгарија и германскиот Рајх, според ова толкување, чекале само на добар изговор за да можат да ја мобилизираат сопствената јавност.

Поинаков историски дискурс за време на комунизмот

Начинот на којшто беше толкувана заднината на почетокот на Првата светска војна во поранешните држави од Источниот блок, како Бугарија и Романија, силно се промени по крајот на комунизмот. Во бугарските учебници во периодот пред 1989 година почетокот на Првата светска војна едноставно беше објаснуван со „интересите на бугарската буржоазија“, вели бугарскиот историчар Пламен Цветков. А, романскиот професор по историја Јоан Попа се сеќава дека тој самиот во времето кога бил ученик морал да чита „дека целата вина ја сносел империјализмот, како одраз на развојот на капиталистичкото општество“. Денес дискурсот во образовниот систем на нивните земји е напротив трезвен, диференциран и ослободен од пропаганда, подвлекуваат Цветков и Попа.

Учебниците во Југоисточна Европа, генерално, покажуваат дека „историјата се‘ уште се пишува со национален предзнак“, вели Клаудија Лихнофски.

„Се претставуваат континуитети, најрадо од антиката до денес, каде сопствената нација најрадо има одредена историја, иако поимот и феноменот на нацијата всушност е нешто од многу поново време, многу помодерно. Пред 19 век луѓето уште не размислувале за нациите во денешни категори“, додава Лихнофски.

Заедничка европска историја?

Но, веќе има обиди за мултиперспективно гледање на историјата: Клаудија Лихнофски споменува еден нов учебник, издаден од европското Здружение на професори по историја, ЕУРОКЛИО, кој ги претсавува настаните од поранешна Југославија од периодот меѓу 1912 и 1945 година од различен аспект.

„Овде се прави обид и атентатот врз Франц Фердинанд во Сараево да биде расветлен преку различни извори“.

Според неа, добар чекор би бил, ако на пример во Босна, учениците од една националност би се соочиле со учебниците од друг ентитет, за да размислат околу разликите во претставувањето.

Националните очила притоа не важат само за Југоисточна Европа:

„Секоја европска нација со векови имала своја сопствена историја на Првата светска војна“, вели романскиот историчар Лукиан Боиа, кој меѓу другото има напишано книга за Романија во првите години на Првата светска војна.

„Денес би требало да се обидеме да ги избалансираме различните интерпретации за да стигнеме до заедничка европска историја“.