„Гетата“ беа централен елемент на теророт на нацистите и холокаустот, а најголемото меѓу нив беше во Варшава. Пред 75 години Евреите во варшавското гето се кренаа на вооружен бунт против окупаторите.
Реклама
До 1939 година, Варшава беше пулсирачка метропола и ништо помалку од центар на европското еврејство. Полскиот главен град ја имаше најголемата еврејска заедница во Европа.
По инвазијата на Германија врз Полска на 1 септември 1939 година, германските окупатори ги тероризираа варшавските Евреи со принудна работа и со други мерки.
Ноември 1940- ѕид околу „еврејската населба“
Шест недели откако на сите еврејски жители на Варшава им беше наредено да се преселат во еврејското маало, во текот на ноќта меѓу 16 и 17 ноември 1940 година беше подигнат ѕид околу областа. Трошоците за градење и надгледување на ѕидот мораа да ги сносат самите Евреи. Од октомври 1941 година, за недозволено излегување од гетото следуваше смртна казна.
Повеќе од 400.000 луѓе беа затворени во околу два процента од територијата на градот, област помала од централниот парк во Њујорк. Разни еврејски хуманитарни организации се обидуваа да го ублажат хроничниот недостаток на храна и лекови во пренаселеното гето. Сепак, до јули 1942 година најмалку 100.000 луѓе загинаа од глад и болести.
Април 1942: Се формира еврејски отпор
Од формирањето на гетото, еврејските младински организации и партии продолжија да работат во илегала. Во април 1942 година беше формирана "Zydowska Organizacja Bojowa" или „Еврејска организација за борба" (ЗОБ) на чело со 23-годишниот Мордохај Анилевич.
На 22 јули 1942 започнаа депортациите на жителите на гетото, главно во концентрациониот логор Треблинка. Според проценките, само таму биле убиени 280 илјади Евреи од Варшава, а повеќе од 10 илјади биле смртно застрелани уште во самата Варшава.
Јануари 1943 - „малото востание“
Кога германските окупатори на 18 јануари 1943 година повторно започнаа со депортација, цинично наречени „акција за преселување“, одненадеж наидоа на отпор: борбената организација ЗОБ пружи вооружен отпор. Изненадените Германци поради тоа ја прекинаа акцијата.
Април 1943 - востанието
Припадници на злогласните ЕсЕс-единици навлегоа во гетото. Повторно еврејските борци посегнаа по оружјето. На 19 април 1943 година, ден пред еврејскиот празник Пасха, паднаа првите истрели. Започна првиот урбан вооружен бунт во од нацистите окупирана Европа. Изненадените германски трупи прво мораа да се повлечат. Вагоните подготвени за депортациите останаа празни. Жителите на гетото, кои не се бореа, избегаа или се сокрија во бункери. Следуваа тешки улични борби. Потоа Германците ги запалија куќите во гетото за да ги принудат бунтовниците скриени во бункерите и подрумите да се предадат.
Мај 1943 - отпорот е скршен
Од 8 мај 1943 година, ЕсЕс-трупите под опсада го држеа командниот бункер на ЗОБ. Малку еврејски борци можеа да избегаат, други пак се самоубија. Меѓу нив: Мордохај Анилевич.
Околу 13.000 Евреи беа застрелани за време на востанието или загинаа во бункерите. По бунтот илјадници луѓе беа депортирани во концентрациониот логор Треблинка. Останатите околу 36.000 луѓе беа однесени во други логори, главно во Мајданек.
На 16 мај Јирген Штроп, бригаден командант на ЕсЕс-единиците и предводник на германските трупи за време на востанието, ја крена во воздух големата синагога: симболичен чин за да се демонстрира крајот на гетото, а со тоа и крајот на еврејското население на Варшава.
Таканаречениот „Извештај Штроп“ упатен до главниот командант ЕсЕс-единиците во Третиот рајх, Хајнрих Химлер, започнува со реченицата: „Не постои веќе еврејски кварт во Варшава“. Подолу во извештајот сувопарно се известува: „Вкупниот број на фатени и докажано уништени Евреи изнесува 56.065".
Да не се повтори: Споменици на теророт
По завршувањето на Втората светска војна, на 8 мај 1945, Германија започна процес на осознавање на нацистичката диктатура и на нејзините злосторства. Спомениците не дозволуваат да бидат заборавени милионите жртви.
Фотографија: picture-alliance/dpa/Sven Hoppe
Дахау
Нацистичкиот режим го отвори првиот концетрационен логор во Дахау, во близина на Минхен. Само неколку недели по доаѓањето на власт на Хитлер, тој беше искористен од паравоените СС-формации за затворање, измачување и убивање на политичките ривали. Дахау исто така послужи како модел за другите нацистички логори кои уследија.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Нацистичките митингашки простори
Нирнберг беше домаќин на најголемите митинзи на нацистичката пропаганда од 1933 година до почетокот на војната. Годишниот конгрес на нацистите, како и митинзите со по 200 илјади учесници се одржуваа на просторот од 11 квадратни километри. Денес, недовршената конгресна сала служи како документациски центар и музеј.
Фотографија: picture-alliance/Daniel Karmann
Вилата Ванзе
Вилата на берлинското езеро Ванзе беше клучна во планирањето на холокаустот. 15 членови на нацистичката влада и на раководството на СС се состанаа тука на 20 јануари 1942 година, за да го испланираат т.н. „Конечно решение“- депортацијата и уништувањето на сите Евреи на териториите окупирани од Германците. Во 1992 година вилата беше пренаменета во меморијал и музеј.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Берген-Белзен
Концентрациониот логор Берген-Белзен во Долна Саксонија првично беше изграден како логор за воени заробеници, пред да стане концентрационен логор. Затворениците кои биле премногу болни за да работат биле носени тука, и многумина починале од болести. Една од 50-те илјади жртви била и Ана Франк, еврејското девојче кое постхумно се здоби со меѓународна слава со својот дневник.
Фотографија: picture alliance/Klaus Nowottnick
Споменик на германскиот отпор
Зградата Бендерблок во Берлин била седиште на групата на воениот отпор. На 20 јули 1944, група офицери на Вермахтот, под раководство на полковникот Класу фон Штауфенберг, изведоа неуспешен атентат врз Хитлер. Водачите на заговорот експресно беа егзекутирани во дворот на Бендерблок, кој е денес споменик на отпорот.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Центарот за евтаназија Хадамар
Од 1941 година, луѓето со физички и ментален хендикеп биле убивани во психијатриската болница во Хадамар, во покраината Хесен. Прогласени за „непожелни“ од страна на нацистите, околу 15 илјади луѓе биле убиени со задушување со јаглероден моноксид или со инјекција. Повеќе од 70 илјади луѓе биле убиени во Германија во рамките на програмата на нацистите за евтаназија.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Меморијал на холокаустот
Лоциран во близина на Бранденбуршката порта во Берлин, Меморијалот на убиените Евреи во Европа беше отворен 60 години по крајот на војната. Архитектот Петер Ајзенман креираше поле со 2,711 бетонски плочи. Во подземјето се испишани имињата на сите познати жртви на холокаустот.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Споменик на прогонуваните хомосексуалци
Недалеку од Меморијалот на холокаустот во Берлин, се наоѓа споменикот за илјадниците хомосексуалци прогоновауни од нацистите меѓу 1933 и 1945 година. Споменикот висок четири метри, со прозорец кој наизменично покажува двајца мажи и две жени како се бакнуваат, беше отворен во мај 2008 година.
Фотографија: picture alliance/Markus C. Hurek
Меморијал на Синтите и Ромите
Спроти зградата на Рајхстагот во Берлин, паркот отворен во 2012 година е и споменик за над 500 илјади убиени Синти и Роми од страна на нацистите. Околу меморијалниот базен испишана е поемата „Аушвиц“ на ромскиот поет Сантино Спринели на три јазици: англиски, германски и ромски.
Фотографија: picture-alliance/dpa
Спомен-плочки пред куќите на Евреите
Во 1990, уметникот Гинтер Демних започна со проект за соочување со нацистичкото минато. Спомен-плочки од месинг беа поставени пред куќи на жртвите на нацистите, со нивни лични податоци. Повеќе од 45 илјади „спомен плочки“ беа поставени во 18 земји во Европа - тоа е најголем децентрализиран музеј на холокаустот во светот.
Фотографија: picture-alliance/dpa
„Кафеавата Куќа“ во Минхен
Веднаш до канцеларијата на Хитлер (Führerbau), седиштето на Нацистичката партија на Германија се наоѓала во „Кафеавата Куќа“ во Минхен. На нејзино место сега е поставена бела коцка. Нов „Документарен центар за историјата на националсоцијализмот“ е отворен на 30 април 2015, 70 години по ослободувањето од нацистичкиот режим.