Американскиот претседател донесе неколку пребрзани одлуки, како забраната за влез во земјата на муслимани. Но, демократијата во САД функционира- прерано е за црни сценарија, смета Миодраг Шориќ.
Фотографија: Reuters/N. Berger
Реклама
Медиумите во Европа, кога станува збор за САД, наклонуваат кон хистерија. Откако нов претседател е Доналд Трамп, многумина прогнозираат залез на Западот. Тие им даваат лекции по демократија на Американците, или поставуваат далечински дијагнози за психичката пресметливост на американскиот претседател. Ситуацијата фатално потсетува на почетокот на 80-те години на минатиот век. Тогаш плашилото во Белата куќа се викаше Роналд Реган. Милиони луѓе на Стариот континент беа шокирани. Денес нерадо се присетуваат на овие времиња. Во Европа, чашата секогаш е полупразна. Во САД - полуполна.
Судството функционира
Без оглед што довербата во Доналд Трамп како претседател не е голема, сепак е прерано за катастрофални сценарија. САД не се „банана држава“, туку стабилна демократија, која преживеала повеќемина не толку квалификувани претседатели. Америка располага со функционирачки институции. Тие, за разлика од оние во авторитарните држави, не потклекнуваат пред моќта на претседателската функција. Ниту пред Доналд Трамп. Факт е, тој донесе избрзана одлука да ги затвори границите за луѓето од седум претежно муслимански земји. Но, судија кој живее на оддалеченост од преку 40 часови возење од главниот град, барем привремено го суспендира овој декрет.На тој начин, тој фрли песок во претседателскиот мотор. Сега други, повисоки судови, се занимаваат со правната издржаност на декретот донесен од Трамп. Додека случајот да стигне до Врховниот суд на земјата, можат да поминат денови или недели.
Миодраг Шориќ
Протести од народот, но и од стопанството
Во меѓувреме, гигантите на американското стопанство - Гугл, Фејсбук, Мајкрософт и многу други, го дигаат својот глас против указот на Трамп. Секое ограничување на доселувањето може да има негативни последици: би спречило доаѓање на квалификувани кадри во САД. А Силиконската долина зависи од нив. Софтверската индустрија го обвинува Трамп за нанесување штети на американската економија.
И тоа не е сѐ. Илјадници Американци низ цела земја демонстрираат против новата администрација, против организаторскиот хаос кој декретот донесен од Трамп го предизвика, на пример на аеродромите.
На Американците им пречат и личните напади од Трамп, овојпат и против судиите - неистомисленици. Меѓу критичарите се и водечки републиканци. Последица е наглиот пад на популарноста на Доналд Трамп, на радост на бројни телевизиски станици, кои секојдневно се цел на нападите на Трамп, што нив не ги загрижува премногу.
Сѐ на сѐ, американската демократија функционира. Една очигледно пренаглена и лошо подготвена одлука на претседателот наидува на јавни критики, судовите ја доведуваат во прашање. Во САД никој, па ни претседателите, не се над законите. Затоа, предупредувачки подигнатиот показалец на Европејците, не е наместо. Америка не е само Трамп, туку многу повеќе.
Овластувањата на најмоќниот државник во светот
Шефот на Белата куќа има најголема моќ во светската политика – барем така се верува. Но, дали е навистина така? Овластувањата на претседателот на САД се ограничени. И други актери играат важна улога.
Фотографија: Klaus Aßmann
Така вели Уставот...
Претседателскиот мандат во САД трае четири години, а претседателот може да биде реизбран само еднаш. Тој е шеф на државата и шеф на владата, односно управува со извршната власт. Задача на претседателот е да ги спроведува законите изгласани од Конгресот. Претседателот како највисок дипломат може да прима странски амбасадори и на тој начин да признава држави.
Фотографија: Klaus Aßmann
Кој кого контролира?
Трите власти - законодавната, извршната и судската - се поделени и се контролираат меѓусебно. Претседателот има право да помилува осуденици и да ги назначува федералните судии, министрите во кабинетите и амбасадорите на САД - но само со согласност на Сенатот. Ова е еден од механизмите со кои законодавната власт ги контролира активностите на извршната власт.
Фотографија: Klaus Aßmann
„State of the Union“
Американскиот претседател е должен редовно да го информира Конгресот за состојбата на државата. Тоа го прави ова во годишниот „говор за состојбата на нацијата“ („State of the Union“). Претседателот нема право да предлага закони на Конгресот, но за време на говорот може да наведе своите теми и приоритети. Со тоа тој може јавно да врши притисок врз Конгресот. Но, ништо повеќе од тоа.
Фотографија: Klaus Aßmann
Претседателско вето
Претседателот може да одбие да потпише закон донесен од Конгресот и тоа всушност неговото право на вето. Конгресот може да го отфрли претседателското вето само доколку обезбеди двотретинско мнозинство во двата дома на парламентот. Во историјата на САД се познати 1.500 случаи на претседателски вета. Од нив, само 111 (7%), биле успешно надгласани.
Фотографија: Klaus Aßmann
Сива зона
Уставот на САД и одлуките на Врховниот суд не даваат јасна слика за тоа колкава моќ има претседателот. Всушност, претседателот има право на уште еден вид вето, познато како "џебно вето". Под одредени услови, претседателот може одреден закон да со „стави во торба“ и со тоа тој станува неважечки. Овој тип на вето не може да биде надгласано во Конгресот. Овој трик бил користен скоро 1.000 пати.
Фотографија: Klaus Aßmann
Наредби со сила на закон
Претседателот на САД на членовите на владата може да им наметне одреден начин на однесување. Тој издава препораки, т.н „извршни наредби“ (Executive Orders), имаат сила на закон. Сепак, тоа не значи дека на претседателот сè му е дозволено: судовите можат да ги поништат наредбите, Конгресот - да ги сопре со соодветни контра закони, а следниот претседател може да ги укине.
Фотографија: Klaus Aßmann
Конгрес...
Претседателот има право да склучува договори со странски влади, кои потоа треба да бидат одобрени со мнозинство во Сенатот. Ова може да се избегне, ако наместо договор претседателот склучи еден вид меѓувладин договор т.е. „извршен договор“ (Executive Agreement). Ваквите договори се валидни се додека Конгресот не ги оспори или не ги укине со закон.
Фотографија: Klaus Aßmann
Кој може да објави војна?
Претседателот е врховен командант на вооружените сили на САД, но војна може да објавува само Конгресот. Сепак не е многу јасно колку војска смее да испраќа претседателот во вооружените конфликти без одобрение на Конгресот. По војната во Виетнам, Конгресот го усвои следново правило: претседателот може да ги користи надлежностите се додека Конгресот не ги оспори.
Фотографија: Klaus Aßmann
Ултимативна контрола
Ако претседателот ги надмине или злоупотреби овластувањата или изврши кривично дело, Претставничкиот дом, против него може да отпочне процедура за отстранување од должноста. Досега имало два такви обиди, но и двата завршиле несупешно. Сепак, постои многу ефикасен инструмент за да се сопре претседателското самоволие: тоа намалувањето на буџетот – што е во надлежност на Конгресот.
