Некои од имињата на селата во Преспа, од едната и од другата страна на грчко-македонската граница, ги знам од дете. Тоа се имињата на  селата што се наоѓаа на бегалската рута во Граѓанската војна. Со тие имиња растевме ние, децата во егејските фамилии во Југославија. Името Преспа беше дел од речиси секоја егејска приказна. Преку  ридовите околу езерото, во ноќите, селаните од костурските села бегаа пешки пред бомбите и авионите. Целата фамилија на мајка ми стигна по преспанската бегалска рута во Македонија. За да пребегаат преку границата од селото Роби, во грчката Преспа, во селата Дупени или Љубојно, тие морале  преку ридот да се симнат кон езерото. Така тие раскажуваа. Не знаев ниту колку високи биле тие ридови по кои бегале. Ниту колку далеку биле тие села едни од други.

Сепак, тоа утро на 17 јуни, кога  во видеото, кое некој го  беше постирал на Фејсбук, ги видов сините преспански ридови, глетката, за миг, ме исполни со тага. Затоа што нешто во мене ја препозна  сликата скриена во бегалската повест. Ги гледав зелените ридови  крај езерото, а во умот ми долетуваа ликовите и имињата на сите мои роднини. На оние што пребегаа и на оние што останаа на селските гробишта, во безимените гробови во планините. Колку често и да пишувам за бегалската приказна на моите роднини, никогаш не ќе најдам зборови доволно силни, за да се приближам на нивниот страв и ужас што го доживеале додека, како распадено стадо овци, се растрчале удолу, преку ридот, кон езерото. Од едната кон другата Преспа. Тогаш, во септември 1948-та.

Знаев што требаше да се случи таму и тогаш, на тој ден, на 17 јуни 2018-та. Во далечината на   езерските води се појавија бродови. Со политичари кои дојдоа од двете страни на границата. Тие ја пробија таа граница, која беше станала непробивно затворена за обете страни по последната битка од Граѓанската војна. Таму, каде што некогаш беше патот на бегалците во војната, во мирно доба немаше граничен премин – цели седум децении. Небаре војната никогаш да не беше завршила за тој преспански крај. Тој предел за моето наследено бегалско паметење  беше само симбол за страдање и за разделба од дома. А  во тоа утро го гледав спокојот што трепеше врз езерото кое, во летото 1949-та, било црвено од стотиците загинати партизани. Тоа беа тие што на крајот можеа да пребегаат преку границата само преку понтискиот мост во Албанија. Сето тоа го знаев како историја. Но, не знаев колку мал бил тој трагичен простор – тромеѓето во Преспанското езеро. Таму во водата се раздвојуваат границите на три земји. Тогаш границата со Југославија беше затворена за бегалците и за партизаните на ДАГ. Советскиот Сојуз  имаше прогласено блокада кон Југославија. Поради конфликтот со Тито околу прочуеното Информбиро. Затоа многу од моите роднини, партизани во ДАГ, преку Албанија со бродови беа однесени во Советскиот Сојуз. Некои од нив таму завршија во сибирските затвори. Сето тоа  болно паметење лебдеше за мене како невидливо писмо врз синилото на преспанските води. Токму таму, во Преспа, во селото Нивици, на грчки, Псарадес, беше потпишан Договорот помеѓу Македонија и Грција. Во тоа утро, додека ја гледав свечената церемонија, сфатив дека со Договорот не завршува само речиси тридеценискиот политички спор за името Македонија. Со Договорот конечно заврши и Граѓанската војна во Грција. Со него е отворен патот двете земји да се  соочат со заедничкото болно минато – со трагедијата на Граѓанската војна. Војната е секогаш трагедија за двете завојувани страни. Страдање секогаш има на двете страни. А таа трае толку долго, колку што на двете страни им треба време за да станат кадарни да се соочат со својата и со туѓата слика и повест за таа војна. Само така може да се оконча и последниот призрак на војните во мирно доба – трагата на траумата во приватното и во колективното паметење.

Заднината на спорот за името

Парадоксално е ова сознание само за тие што не ја познаваат историјата на таа војна зад двете граници. Таму, зад грчката граница, паметењето на таа војна беше речиси целосно „замрзанато“. Тоа беше потиснато од стравот на тие што ја доживеаја војната. Но и од политичката табуизираност заради консолидација на длабоко раслоеното грчко општество. Паметењето на војната во Грција живееше понатаму и во затвореноста на границата со северниот сосед -  за тие  грчки граѓани кои  преку Преспа избегаа во Југославија. Граѓанската војна во Грција  дури и седум децении по нејзиниот крај е „призракот“  на ненадминатата историја помеѓу Грција и поранешна Југославија. Затоа Република Македонија мораше да прифати да биде заведена во ОН  небаре со „шифра“ – ПЈРМ. Тоа е таа република во која во Граѓанската војна имаше воени кампови за вежба на партизаните на ДАГ и болници за ранетите. Затоа што Титова Југославија ја помагаше борбата на славомакедонските партизани во Грција. Тоа Грција очигледно не и‘ го прости на Југославија. И покрај декларативно пријателските односи меѓу двете држави. Затоа  Грција можеше  да ја увери меѓународната јавност во нејзината логичност на тој, за сите разумни луѓе, ирационален спор. Доказот беше еден меморандум поднесен од Грција во ОН 1949-та за вмешаноста на Југославија, преку тогашната југословенска република Македонија, во Граѓанската војна.  Траумата што ја остави таа војна во Грција, всушност, беше вистинската причина за спорот за името.

Брзо по војната таму  беше воведен воен режим, кој ја табуизираше историјата на таа војна, но и судбината на пребеганите грчки граѓани. Тие, кои во Југославија ги викаат Егејци. Грчката историографија подоцна го промени наративот за таа војна и за ДАГ. Од граѓанска војна за демократски пресврт, таа војна во официјалното историско паметење во Грција беше преобликувана во војна на Грците против Словените – против словенската агресија од Југославија. Така улогата на Славо-Македонците во Егејска Македонија, кои беа соборци со грчките комунисти, полека беше истисната од историското паметење. Со тоа беше заборавена и животната  приказна на егејските бегалци. Само тој  што го знае овој факт, на кој  особено внимание му посветуваат современите грчки историчари како на една од причините за спорот за името, може да согледа колку е значајно што во Договорот се признава македонскиот јазик како јужно-словенски. Идентитетот на Славо-Македонците од Грција, кои во ДАГ се бореа за своите етнички права, се одредуваше токму со оглед на нивниот словенски јазик. Кога по Балканските војни грчката власт го забрани јазикот на македонското словенско население, на тие кои таа ги нарекуваше „славофони“, таа тоа го стори за да ги асимилира.  Се‘ до овој Договор, официјалната грчка политика негираше дека постои словенски македонски јазик и словенски македонски идентитет. Од една единствена причина: затоа што тие се парадигмата за националниот идентитет на словенските Македонци во Грција. Доколку Договорот би се имплементирал, тогаш неминовно би започнал одамна неопходниот дијалог на двете држави за сите прашања на историјата и културата. Тоа е  од особена важност за Македонија. Со тоа би започнал  најдрагоцениот  дијалог: размената на  сопствените историски паметења за истите историски настани. Само така може граѓаните на обете земји да се соочат со ненадминатото минато. Тоа може да се случи само кога тие ќе почнат да се приближуваат во дијалог една на друга. Кога ќе станат кадарни да ја чујат туѓата повест за страдањето во војните и во прогоните. Грчката држава по Граѓанската војна ги протера своите граѓани - егејските бегалци. Но дваесет години порано, по Балканските војни, турската држава ги протера своите грчки граѓани. Тие потоа беа населени во Македонија, во северна Грција, каде што претходно грчката држава ги беше протерала Турците, кои таму живееја во османските векови. Балканските повести за војните се идентични. Затоа што војните на тој мал полуостров, на кој живеат многу народи, секогаш им нанесуваат страдање  на тие што се најмалку виновни – на обичните луѓе. Само кога народите на Балканот ќе сфатат дека секој од нив има своја повест за траумите од војните, тие тогаш ќе почнат да бараат патишта да живеат во мир. 

Приближување на народите

Ваквите трагични историски наследства меѓу две соседни земји денес можат да се надминат само во европски контекст. Онака како што со мировниот договор помеѓу Франција и Германија по Втората светска војна беше надминато минатото, кое еден век од нивните народи беше направило „наследени непријатели“. Во процесите за помирување меѓу Франција и Германија се роди  и никулецот на идната Европска Заедница. Затоа од првиот миг сум уверена дека овој Договор – несовршен како сите мировни договори меѓу две земји во сложен историски и политички контекст – може да успее само со помош и со активно посредство на ЕУ. Особено на земјите кои веќе го имаат поминато патот на заедничкото надминување на минатото. Земјите како Германија и Франција добро ја познаваат стратегијата за приближување на два народа. Тие треба да станат еден вид „ментори“ на имплементацијата на Договорот. Тие знаат како може да се изгради  меѓусебна доверба и како може да се обликува заедничката визија за мирот.

Во културна смисла за тоа е неопходно да се создадат заеднички ритуали на паметење на минатото. Само со тоа сознание станува јасно колку може да биде драгоцено што токму во Преспа е потпишан Договорот. Преспа е местото што засега памети немо – без ритуал, без збор, без слика. Кога еден ден Преспа –особено преспанската рута на  бегалците од Граѓанската војна – би станала тоа што во германската култура се нарекува место со особена историска симболика, тогаш таа рута може да стане рута на мирот меѓу народите. Дали тоа ќе се случи зависи само од визијата за мир на двете држави. Во уште поголема мера и од  способноста на уметниците, творците, писателите, философите на тие држави да ги исполнат со содржина насоките дадени во Договорот. Треба да се најдат патишта и форми на  паметење, сеќавање и размена на сведоштвата за минатото на двете земји. Трагедијата на Граѓанската војна може да ги обедини современите Грци и Македонци во визијата за поинаков Балкан, во кој националистичките идеологии нема повеќе да бидат главниот наратив.

„Културално паметење“

Во тој контекст е драгоцено искуството на Германија во однос на историското паметење и на културата на сеќавањето. Секоја година во рамките на Саемот на книгата во  Франкфурт се доделува наградата за мир од здружението на германските книгоиздавачи и книжари. Интересно е што оваа  година наградата ќе му биде доделена на еден  брачен пар, на научниците Алајда и Јан Асман. Тие се наградени за нивните достигнувања во истражувањето на „културалното паметење”- на германски, „kulturelles Gedächtnis". Притоа се работи за сето она од историското паметење на еден народ, кое  може да се спаси од заборавот само со тоа што ќе стане дел од „културата на паметење“  која, како наратив, како ритуал, се предава на идните генерации. И тоа не само со спомениците и учебниците. Значајно е и постоењето на  места на паметењето. Места со симболична содржина. Сето тоа го оформува дискурсот во германската научна и културна јавност кој определува што од минатото на еден народ не смее да се заборави. Суштествена за паметењето низ културата е етичката димензија. Не за да не се прости. Ниту за да се заборави неправадата. Напротив. Треба да не се заборави минатото страдање - за никогаш повеќе да не се повтори такво нешто! Културата на паметење ги учи членовите на една заедница како може да се памети минатото страдање и неправда, а, притоа, еден народ и неговите припадници, сепак,  да  можат да простат. Да се паметат жртвите и нивното страдање, но, да се прости на злосторите и на народите кои направиле злосторнички дела. За тоа е неопходно сознание, критичка самосвест, но, пред се‘, емпатија. Паметењето на страдањето на предците и ближните станува култура на паметење од која можат да научат идните генерации само ако тоа  стане самосвест и критичко сознание. Таа посебност  на историскиот дискурс во Германија ги обликуваше генерациите родени по шеесеттите години. Алајда Асман раскажува во едно интервју за германска студентка со турско потекло, која за себе вели дека во Германија растела со памтењето на Холокаустот,  па токму затоа не можела да го разбере татка си, кој  уште се противи на фактот за турскиот геноцид врз Ерменците.

Во паметењето низ културата на еден народ е сочувано сознанието, кое се предава од генерација на генерација. Тоа ги определува постапките и претставите на тој народ. Тоа ја обликува  неговата самосвест за сопствениот идентитет. Но, истовремено, ја определува и сликата за „туѓото“ . Паметењето од минатото кое ни се предава низ културата на нашата заедница  ја обликува сликата за нас самите. „Едни го паметат минатото од страв да не го изневерат како урнек, други, пак, од страв тоа да не се повтори“, смета Јан Асман.

Претходни колумни од авторката: 

Македонска идентитетска „шизофренија“

„Александроманија“ во „библиска Македонија“

„Македонскиот наратив“ и културното паметење на Балканот

Триесет години македонска самотија

Рамноправен дијалог со соседите

Дури откако станав дел од германската култура на паметењето, станав свесна за посебноста на мојата лична, но, и колективна, македонска  култура на паметење. Таа во многу нешто е повлијаена од бегалската биографија на моите родители. Затоа се заложувам за приближувањето на Грција и Македонија. Сите нешта кои за многумина во Македонија во мигов во врска со Договорот предизвикуваат страв, можат да се надминат само во дијалог со Грција. Македонците никогаш во минатото немаа можност за рамноправен дијалог со своите соседи. Тие немаа можност активно да ја обликуваат својата визија. За да можат конечно да го сторат тоа, тие треба да учествуваат во меѓунардниот контекст како рамноправен субјект. Македонците на Балканот можат да го остварат својот сон за слободна комуникација само во европскиот контекст – во Европската Унија. Колку и да е долг патот дотаму, првите чекори ќе водат преку помирување и приближување со соседите. Визијата за мирот на Европската Унија не е само благостостојбата. Таа визија е и приближување на народите со надминување на затвореноста на државните граници. Кога сите граници, зад кои живеат словенски Македонци, ќе станат  европски граници, тогаш ќе се оствари и идеалот на тие што се бореа рамо до рамо со Грците во Граѓанската војна – нашите егејски предци. Тие, кои сега се немите „призраци“, кои во ѕвездените ноќи само на најсочувствителните им шепотат за нивните страдања на преспанската бегалска рута. Ние, нивните потомци, ние, современите Македонци и Грци, треба да сториме се‘, тој шепот на жртвите да стане јасен, а нивните  сведоштва  видливи – запишани во заедничка книга.