Кога во август 1994-та филмот „Пред дождот” на Милчо Манчевски на фестивалот во Венеција ја освои наградата „Златен лав”, некои германски  весници беа изненадени што победил филм од држава која, всушност, официјално „не постоела”. Секако, Македонија во тоа време се поврзуваше со спорот за името со Грција, со провизорното ПЈРМ и со опасноста од меѓуетнички конфликт. Таа беше најдобриот пример за западниот стеретип за Балканот, според кој војните во овој дел на Европа постојано се повторувале, небаре биле во „генот” на Балканците. Затоа некои западни толкувачи на филмот во приказната гледаа предвесник на меѓуетничка војна во Македонија. Тогаш мене ми пречеше ова многу плитка, дневнополитичка перцепција на приказната во „Пред дождот”, со што беа занемарени други значајни аспекти.

Можеби затоа од моето прво гледање пред речиси триесет години селективно ја запаметив само поетската димензија во филмот и скриената игра со шифрите во композицијата. Кога повторно го гледав филмот деновиве, ми стана јасно дека Манчевски почнал да работи на филмот речиси истовремено со прогласувањето на државната самостојност на  Македонија. И во таа смисла овој филм и неговиот успех во Венеција беше израз на надежта на неколку генерации, дека уметниците од Македонија може да се мерат со најдобрите во светот. Колку и да беше разбирлива гордоста на многу луѓе со успехот на Манчевски, не треба да се заборави дека тој занаетот го учел во Америка, а не во Македонија. Како и во сите „среќни приказни” во филмовите, тој се вратил  од „печалба” и посакал да им покаже на своите што научил таму. Тоа што го научил сигурно повеќе го почитуваше светот, отколку неговите сонародници, кои сметаа дека Македонија во филмот била претставена како неразвиена, предмодерна земја. Иако во едно интервју Манчевски раскажува дека кратко пред да почне да работи на филмот, тој допатувал по долги години во Македонија, а таму ја почувствувал напнатоста во „воздухот”, како онаа пред дожд и бура, јас мислам дека тоа бездруго бил поттикот за филмот, но не и главната тема на филмот.

Умирање на зборот

Гледајќи го деновиве по долго време, сфатив дека поврзувањето на приказната со конкретната тогашна политичка состојба во Македонија го сведува филмот на „илустрирана реалност”. Јас не би го поврзала филмот со конкретна средина, односно, само со Македонија. Впрочем, има многу нешта кои говорат за една поинаква визура. Прво, Манчевски создава со визуелната игривост нов простор, кој не одговара во целост на  реалната географска мапа на Македонија. Планините околу Трескавец се чинат зад аголот на Охрид и црквата Св.Јован Канео. Манчевски создава измислена, нова топографија, која му треба за неговата приказна. Истото важи и за амбиентот во кој се сместени личностите. Избирајќи несекојдневни предели, Манчевски создал сценографија за личностите која може да биде во средниот век, но и во времето на словенските и албанските племенски заедници пред многу векови. А и таа одредба, за македонски и албански затворени заедници, не одговара во целост на скриената шифра во филмот. Албанското и македонското село не се суштински етнички определени, затоа што се само митски слики или архетипски мустри за  живот во затворени светови. Симболи за гетото во кое луѓето запаѓаат кога се предаваат на атавистичкиот начин на доживување на светот. А тоа може да се случи секаде каде што две заедници повеќе не комуницираат, затоа што немаат заеднички јазик. Единствниот јазик што го зборуваат во двете заедници во филмот е тој на омразата, на деструкцијата и на смртта. Во  смртта, конечно, сите се еднакви и зборот умира.

Кругот не затворен

На двете страни се тагува за жртвите, но тоа, сепак, не им дозволува да излезат од „кругот” на  насилството. Затоа што не ја знаат мудроста според која „кругот не е затворен”. Не  е случајно што токму стариот монах Марко ги изговара двете  клучни шифри во филмот. Дека времето никогаш не умира и дека кругот не е затворен. Тоа го вели гледајќи ги децата додека градат затворен круг од прачки околу желката. Подоцна го палат „кругот” од прачки и ја согоруваат желката. Но, пред да го сторат тоа, децата прво од две желки прават симболично тенкови. Децата го учат законот на насилството од возрасните. Кругот е затворен само кога секој круг е поврзан со другиот во спирално движење. Од спиралата не може да се излезе, како што не може желката да излезе од кругот од оган. Но кругот не е затворен за тој што одбива да „игра” во театарот на насилство и смрт. Во приказната тој што го „напушта” кругот е Александар Кирков. Тој како воен фотограф ја запознал погубноста на насилството. Но другите, заробените во спиралата на насилството и војната, не му дозволуваат да ги напушти. И го убиваат.

Оваа слика е одлична митска слика, а не историска, иако е изградена од граѓата на историјата. Таа е симбол и архетип за сите ситуации во кои луѓето живеат во затворени светови на омразата  кон другиот. Тие веќе не се прашуваат зошто се мразат, затоа што не прекинуваат да го убиваат тој што не сака да мрази. Најпоетскиот израз на желбата да се излезе од  кругот на омразата е приказната на Замира и Кирил. Тие овде се Албанка и Македонец, но можат да бидат и Босанка и Србин или Еврејка и Палестинец. Манчевски со приказната на Замира и Кирил, во исто време го „цитира”  Шекспир и неговите Ромео и Јулија. Во затворениот круг на омразата единствениот излез за тие што не сакаат да го мразат различниот, оној кого заедницата го стигматизира како  неопријател, е само смртта. За да ја потенцира архетипската слика на две заедници заробени во спиралата  на омразата, Манчевски ги костумира личностите речиси безвременски. Омразата ја одржуваат во живот мажите, кои според облеката и старинските знамиња повеќе одговараат на времето на комитите пред повеќе од еден век. Жените во тој патолошки „воинствен” свет на мажите се само жртви. Ова уште повеќе го изразува митскиот карактер на сликите и на личностите.

Вечното кружење на времето

„Пред дождот” може со право да се „чита” како матрица на омразата и расцепот меѓу две заедници кои некогаш биле една целина. Тоа го изговара таткото на Хана кога вели дека сега не било „како порано”. Иако Манчевски вградил шифри за Југославија, како кутијата „Дрина”, тие се повеќе поетска меланхолија на Кирков за младоста, отколку политичка порака. Меланхолијата по изминатото време може да биде лоцирана во секоја друга констелација, во која нешто драгоцено исчезнало. Добрите филмови се секогаш и писмо и шифра, која може да се протолкува во различни контексти и со различни пораки. „Времето не умира” таму каде што историјата се повторува, затоа што има само „вечно враќање на секогаш истото” (Ниче), но не и вистинска промена. А суштината на времето е промената. Таму каде што нема промена, времето небаре запира. Кога едно однесување станува архетип и урнек што важи безвременски за луѓето, тогаш тие се заробени во времето, но не како промена, туку како маѓепсан круг. Тие и кога убиваат не се актери на својот живот, туку автомати, опседнати од омразата. Тие што мразат се блокирани од својата омраза. Затоа не можат да „излезат” од себе, како што се случува во љубовта. Затвореноста во времето кое не умира во „Пред дождот” е изразена и преку прекинатоста на линеарниот тек на настаните. Времето во филмот не тече напред, туку се враќа и кружи, како вечна спирала.

Гледајќи го повторно овој филм на Манчевски ми стана јасно дека од таа чудесна игривост и шифровитост на приказната во овој филм, тој во филмовите кои следеа по „Пред дождот” небаре направи манир. Ми се чини дека секоја негова нова приказна е сѐ поконстрирана, а со тоа и сѐ похерметична. Тоа што во овој филм е „живо” поврзано со поетската димензија на приказната, веќе во филмот „Прашина” стана артифициелност. Восхитувајќи се на несомненото мајсторство и луцидноста во композијата на кадрите, си помислив дека е штета што Милчо Манчевски своето мајсторство зад камерата не го примени во филм според туѓо сценарио. Исто толкава штета е што во неговите понови филмови стана сѐ понезабелжлив неговиот поетски сензибилитет. Од друга страна, сето тоа е разбирливо, затоа што тоа се замките за секој уметник. Кога првиот филм е ремек дело, како „Пред дождот”, тоа за уметникот е  предност, но и проклетство, затоа што тој често не може да излезе од „кругот” на неповторливиот првенец.

Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.