Само вистина и правда - ова беа барањата што студентите ги поставија пред властите во Србија пред осум месеци. Обединети под слоганот „Рацете ви се крвави“, тие ги отфрлија лидерите, идеологиите, партиите, барајќи единствена одговорност за смртта на 16 лица при падот на настрешницата на железничката станица во Нови Сад.

„Имавме идеолошки минимум околу кој се собравме. Од нас не се бараше да се изјаснуваме за други прашања и ги следевме општите принципи на демократијата - единство, толеранција, правда“, вели за ДВ Татјана Рашиќ, студентка од Нови Сад, која се приклучила на протестите речиси од првиот ден.

Српските и универзитетските знамиња беа единствените добредојдени на нивните протести. Тоа беше обид да се вратат државните симболи на граѓаните, а не да бидат оружје на политиката. За првпат, движењето создаде чувство на заедница со граѓаните на Нови Пазар. Дури и дел од граѓанската левица им оддаде признание на студентите за повторното потврдување на патриотизмот како почитување на законите и институциите.

Крај на политичката невиност

Но, како што протестите растеа, така растеше и идеолошката разноликост. Знамињата „Не го даваме Косово“, кокадите и шајкачите сè почесто стануваа дел од иконографијата на протестите, додека воените ветерани се профилираа како главни заштитници на студентите.

Критиките дека протестот се претвори во платформа на големосрпскиот национализам кулминираа по 28 јуни и Видовден - датум длабоко вкоренет во српскиот национален мит. На тој ден, на протестот во Белград доминираа националистички и конзервативни говори, а професорот Мило Ломпар, познат по неговото величење на ликот и делото на Радован Караџиќ, се качи на подиумот.

„Националистичките симболи што спорадично се гледаа на протестите се резултат на недеконструираните идеолошки матрици од 1990-тите, кои се вткаени не само во образованието, туку и во културниот и медиумскиот систем, па оттука, во целиот јавен простор“, оценува за ДВ културогот Александра Ѓуриќ Босниќ. 

Таа потсетува дека критиките доаѓаат не само од отпорот кон деструктивното наследство од деведесеттите и злоупотребата на псевдопатриотските наративи, туку и од стравот дека Србија би можела да се врати во идеолошките обрасци од минатото.

„За нас кои сме членови на генерациите кои поминаа низ траумата од деведесеттите, сеќавањето на говорот на Слободан Милошевиќ на Видовден на Газиместан е и трауматично. Кога на тоа ќе додадеме дека на 28 јуни, во еден дел од говорот, слушнавме формулации што нè потсетија на злоупотребата на националното чувство во деведесеттите, но и на ново-старите приказни за обединета Србија и српскиот свет, кој е конструкт на сегашниот режим, кулминацијата на тие критики е разбирлива“, додава Ѓуриќ Босниќ.

Таква е волјата на пленумот

Како одговор на критиките дека студентското движење се свртело кон десно, студентите потсетуваат дека пред секој протест апелирале да се дојде без партиски и идеолошки симболи - но, велат тие, не било секогаш можно да се контролира толпата.

„Покрај тоа, луѓето почнаа буквално да нè перцепираат како политичко движење од кое се очекува да се позиционира на идеолошкиот радар, а во нашата организација тоа е многу тешко, бидејќи мора да разговараме за тоа на пленум, да го слушаме секој поединец, а на крајот дури и не бевме сигурни зошто воопшто тоа се бара од нас“, вели студентката Татјана Рашиќ. 

Затоа, пленумите честопати траеја со часови и откриваа длабока идеолошка разновидност кај студентите - особено кога се покренуваа прашања од „национално значење“, присутни во политичкиот живот на Србија со децении.

„Колку и да не можам да верувам дека некој има поинаков став од мене, а сè уште е во таа борба, моравме да го прифатиме тоа. Навистина се покажа дека има и луѓе кои размислуваат поинаку, и ги има многу“, вели Рашиќ.

Но, без оглед на интензитетот на дискусијата, одлуките на пленумот беа прифатени како обврзувачки. Така, и ставовите се разликуваа од факултет до факултет, па дури и на исти факултети, пленумот изразуваше различни ставови за истите прашања.

Движењето ги менува ставовите на младите

Во исто време, самото студентско движење веќе имаше значително влијание врз промената на ставовите на младите, според најновото истражување на Чадор организацијата на младите на Србија (КОМС). Пред години, КОМС забележа високо ниво на апатија кај младите кон политиката, нивната преференција кон традицијата и потребата од „цврста владејачка рака“. Сепак, прелиминарните податоци за 2025 година покажуваат промени во ставовите за Европската Унија, но и за важни национални прашања како што е Косово.

„Најголемите промени што ги донесе студентскиот бунт беа во однос на вреднувањето и разбирањето на демократијата. Денес, 60 отсто од младите веруваат дека демократијата е најдобрата форма на управување, а минатата година тој процент беше 40 отсто“, вели за ДВ Милица Борјаниќ од КОМС. „Исто така, досега секогаш имавме околу 60 отсто од младите кои велат дека на Србија ѝ треба силен лидер, а сега за првпат повеќе од 50 проценти од младите велат дека тоа не им е потребно“, додава Борјаниќ.

Политикологот Бобан Стојановиќ со години учествува во истражувањето на КОМС. Тој верува дека сите кои инсистираат студентите да се декларираат идеолошки и да ги ловат нивните вредности се всушност злонамерни.

„Единствениот општествен раскол во моментов е помеѓу власта - која се карактеризира и со отсуство на слобода, и корупција, и национално предавство и апсолутна нееднаквост во општеството - и новото студентско или политичко движење, чии вредности се слобода, правда, толеранција, борба против корупцијата и заштита на националните интереси“, вели Стојановиќ за ДВ.

Тој верува дека најголемата сила на движењето е токму тоа што е исклучително интегративно. Без единство, верува тој, не е можно да се победи сегашниот режим.

„Токму затоа власта се обидува да создаде расцеп во студентското движење со прашањата што мислат за Европската Унија, што мислат за Косово и, секако, се обидоа и максимално да ја искористат Сребреница“, вели Стојановиќ.

Прво промена на режимот, потоа промена на свеста

Во борбата против популистичките автократии, невозможно е фундаментално да се променат вредносните ориентации, се согласува културологот Александра Ѓуриќ Босниќ.

„Вистинското време за редефинирање на вредносниот систем ќе дојде само кога Србија повторно ќе стане демократска и правна држава“, вели таа.

Србија веќе доживеа слично сценарио кон крајот на 1990-тите години, кога опозицијата под слоганот „Затворете го носот - гласајте за ДОС“ ги повика граѓаните да гласаат за конзервативниот лидер Воислав Коштуница против Слободан Милошевиќ во 2000 година, без оглед на идеолошките разлики.

Тоа може да биде стратегијата и овојпат, но со „целосна свест дека Србија никогаш не треба да ги повтори политичките аспирации и грешки од деведесеттите години“.

„Некои црвени линии, ако навистина сакаме Србија да стане земја на слободни и достоинствени граѓани, не смеат да се преминат дури ни во таа нова и ослободена држава. Повеќе не смее да има ревизија на историјата, минимизирање на злосторствата извршени од режимот на Слободан Милошевиќ во име на граѓаните на Србија во војните во 1990-тите, ниту пак аболиција на воените злосторници и претензии за интервенција и мешање во политичките процеси во соседните земји. Ова се, всушност, и елементарни етички принципи“, додава Ѓуриќ Босниќ.

Во студентското движење би биле најсреќни ако фокусот се врати таму каде што започна.

„Сакаме држава која функционира правилно, која има закони и три одделни гранки на власта“, потсетува Татјана Рашиќ. „Мислам дека дури и да составам идеален парламент во мојата глава, воопшто нема да биде проблем ако има различни ставови. Мислам дека нашите блокади опстојуваат толку долго затоа што и покрај фактот дека сите имаме свои разлики, секогаш се враќаме на темелите од кои сме почнале“, заклучува Рашиќ.