Неодамна, барајќи една книга во мојата лична библиотека, ми стана јасно дека еден голем дел од книгите се на јазик кој официјално повеќе не постои. Тие се отпечатени на реликтот од Југославија – „српско-хрватскиот”. Патем, на тој јазик студирав на постдипломските студии по филозофија во Белград. На српско-хрватски го напишав мојот магистерски труд за естетичката теорија на германскиот филозоф Теодор В. Адорно. Поседувам неколку негови дела во одличен превод на српско-хрватски. Тој беше направен од познати хрватски и српски преведувачи кои беа извонредни познавачи на германскиот јазик. Така е и со книгите на Достоевски или на Томас Ман во мојата библиотека. И нив првпат ги прочитав во превод на српско-хрватски. Како гимназијалка и студентка неколкупати го прочитав „Волшебниот брег” и „Доктор Фаустус”. Секако, на српско-хрватски! Како што и сите книги на познатите филозофи, кои беа задолжителна литература на студиите по филозофија во Скопје, ги читав првпат во превод на српско-хрватски. Нивните преведувачи беа и самите филозофи, како Вања Сутлиќ, Иван Фохт или Жарко Пуховски. Тоа, всушност, беше гаранцијата за квалитетен превод. Освен тоа, сета филозофска терминологија беше образувана преку преводите на српско-хрватски. Кога тоа јазично средство беше отфрлено, затоа што во Југославија стана популарна една друга идеологија, различна од „братството и единството”, се изгуби и чувството на припадност и заедништво во едно општество чии граници беа поголеми од оние на сопствениот етнос и јазик.
Голем потенцијал за жива и динамична култура
Имено, заедничкиот јазик на југословенските граѓани им дозволуваше да се обликуваат во еден културен простор, кој беше богат со различности и имаше голем потенцијал за жива и динамична култура. Не е носталгија кога велам дека југословенската културна сцена секогаш ми се чинеше огромна, затоа што во себе обединуваше неколку големи културни центри. Не е безначајно дали ќе имате еден центар, главниот град, како што е денес во секоја постјугословенска земја, или неколку, како тогаш во југословенскиот културен простор. Денешните постјугословенски држави потсетуваат со своите културни физиономии на паланки. Затоа што се фиксирани врз својата национална култура, без можност за секојднена комуникација со други културни центри, како што беше во Југославија.
Напротив, во седумдесеттите во Белград, во Загреб, во Сараево или во Скопје не владееше провинцискиот дух на паланката кој денес го одликува целиот Балкан.
Тогаш ми стана јасно што се‘ се урива кога пропаѓа една држава како Југославија. Таа, додуша, го беше изгубила својот „официјален јазик” многу пред да почнат постјугословенските војни. Всушност, војните ги започнаа луѓето што некогаш имаа „заеднички јазик” токму во српско-хрватскиот. Југославија беше федерација од неколку републики и две покраини, во кои граѓаните, покрај својот национален, мајчин јазик, го говореа и оној на „братството и единството” – српско-хрватскиот. Нам, на родените во Југославија, тој јазик ни овозможуваше да комуницираме непосредно, без преведувачи, со сите југословенски граѓани, независно од нивната етничка припадност. Српско-хрватскиот јазик беше јазичната матрица со која се обликуваше и чувството на припадност на југословенската култура. Кога неодамна и‘ објаснував на една германска пријателка што беше „српско-хрватскиот” во Југославија, за да разбере зошто јас денес можам да разговарам и со Хрвати, Срби и Босанци во Германија на нивниот мајчин јазик, таа сфати колку е значаен „заедничкиот јазик” за општеството во секоја смисла.
Национална еуфорија
Знаејќи ја националната нетрпеливост на двата од некогашните „братски” југословенски народи – Србите и Хрватите - денес во разговорот со нив на мојот јазичен реликт, однапред им се извинувам што за србизмите или хрватизмите во мојот српско-хрватски. И, зависно, од политичката клима, моето говорење на тој реликт се прима со радост или со одбивност. Веќе неколку години живеев во Германија, кога 1989-тата во трамвајот во Франкфурт, за време на Саемот на книгата, спроти мене седеше еден постар господин. Имаше култивиран изглед и читаше хрватски весник. Се обидував да ги прочитам насловите, додека тој го листаше весникот. Во еден миг тој ме праша дали сум Хрватка. Кога му одговорив на српско-хрватски и му открив дека сум Македонка, тој направи горчлива гримаса. „За жал, драга госпоѓо, Вие употребивте неколку грди зборови. За нив во хрватскиот денес постојат многу поубави зборови”, ми објасни тој. Ми стана јасно дека за него беа грди србизмите во мојот српско-хрватски. Тој беше графички уредник на позната издавачка куќа во Загреб и беше дошол на Саемот на книгата. Тогаш сфатив дека државите кои се распаѓаат како кула од карти најнапред го губат „заедничкиот јазик”, затоа што секој народ сака да биде само со себе и само со своите. Луѓето како тој стар хрватски господин, кој се гордееше со многувековната хрватска култура, не помислуваа тогаш што губат со распадот на Југославија. Тие во националната еуфорија не беа свесни дека националистичкото затворање во својата нација таквите општества ги прави провинцијални, затоа што немаат повеќе натпревар со различни култури, туку се мерат само со своите, во својот тесен културен круг.
-Сонот за „големи држави” на малечките балкански политичари
Југословенското општество во своите најдобри времиња профитираше токму од „заедништвото” на различните етнички култури, што го остваруваа во непосредна комуникација со еден „заедничкиот јазик” – од Триглав до Гевгелија. Во извонредната студија, „Зошто се распаѓаат земјите – случајот Југославија”, која ја напишал 1994-та во егзилот во Шведска, неодамна починатиот политиколог, Владимир Глигоров, истакнува дека за распаѓањето на Југославија придонеле стремежите на Хрватите и на Србите, по секоја цена, да создадат своја независна национална држава. Тие два народа, од чии јазици беше создаден заедничкиот југословенски јазик, од својата преголема желба да бидат „само со своите и на своето”, го забрзаа распаѓањето на државата, иако самите зборуваа на сличен јазик, кој за нив повеќе не беше заеднички. Тој реликт во јазичното образование на генерациите како мојата, родените и образованите во Југославија, мене и ден-денес ми е средство за комуникација со народите од поранешна Југославија. Денес јас зборувам на мојот српско-хрватски во Германија при средби со Срби, Хрвати и Босанци. Моите пријатели Германци тогаш се исчудуваат како тоа говорам неколку словенски јазици.Тогаш им ја откривам тајната на мојата „многујазичност” – југословенскиот реликт. Дури и при една посета на Словенија пред 15 години, кога се колебав дали минувачите да ги прашам за информации на српско-хрватски, многумина од нив, особено постарите, радосно ми одговараа на истиот наш некогашен „заеднички јазик”. Некои не можеа да ја скријат меланхолијата, додека се потсетуваа колку нам, на некогашните југословенски граѓани, ни било убаво што сме можеле да се разбираме со сите народи во државата. Секако, меланхолијата по „добрите стари времиња” помалку го идеализира минатото. Меѓутоа, во случајот со „заедничкиот јазик” на некогашните Југословени, барем од позицијата на актуелната состојба на Балканот во која доминираат националните егоизми и затвореноста во својот јазик, на многумина им стана јасно колку плодотворна беше можноста од Скопје до Љубљана да можете да се разберете на „заеднички јазик”.
Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.