Истражувачите на Младинската иницијатива за човекови права во Србија (ЈИХР) од јули до септември годинава направиле десетици интервјуа со припадници од албанска националност во општините Бујановац, Прешево и Медвеѓа чии адреси се пасивизирани. Врз основа на тие разговори, но и увидот во одлуката на Министерството за внатрешни работи на Србија за пасивизација на адреси, како и врз основа на податоци за промени на избирачките списоци, дошле до заклучок дека меѓу 2012 и 2022 година, прекршувајќи го Законот за живеалиште и престој, со кој се бара секој граѓанин на Србија да има право на адреса, МВР ги пасивизирало адресите на најмалку 4.000 Албанци кои живеат на југот на Србија.

„Пасивизација им се случува само на припадниците на албанската националност. Очигледно е дека тоа е политички инструмент што се користи за промена на демографската и етничката структура на југот на Србија“, рече главниот автор на извештајот и истражувач на ЈИХР, Марко Милосављевиќ, на презентацијата на публикацијата „Пасивација на адресите на Албанците. во Прешевската Котлина како дискриминаторска практика“.

Како изгледал процесот на пасивизација?

Граѓаните на Прешево, Бујановац и Медвеѓа им рекле на истражувачите на ЈИХР дека нивните адреси се пасивизирани, но никој претходно не ги информирал за тоа. Повеќето тоа го дознале кога отишле во МВР да обноват или да поднесат барање за нови документи. Тогаш полициските службеници усно ги информирале дека не можат да ги добијат документите, бидејќи немаат пријавена адреса.

„Бидејќи не добиваат писмено решение за пасивација, не можат да поднесат жалба. Полицијата најчесто ги советува да останат дома во следните неколку месеци, па полицијата повторно ќе провери дали живеат на таа адреса. Некои од нив останувале на таа адреса по неколку месеци, не патувале никаде, честопати не ги напуштале ни селата. Во тој период полицијата или се појавила неколку пати, или воопшто не се појавила. Но, исходот е секогаш ист - за сите тие граѓани адресите остануваат пасивни“, вели етнологот и коавтор на извештајот, Милош Рашиќ.

Дел од оние кои останале без адреса покренале спор пред Управниот суд. „Таа постапка може да трае и до две години, а граѓаните се откажуваат од неа и остануваат со пасивирани адреси“, велат од ЈИХР.

Секој има право на адреса

Според Законот за живеалиште и престојувалиште на граѓани, полицијата може да провери дали некој живее на пријавената адреса само доколку претходно за тоа добила барање од суд, организации, правни и физички лица. „Доколку се утврди дека некој не живее на пријавената адреса, МВР издава решение за пасивизација, а граѓанинот има право да поднесе жалба во рок од осум дена. Со тоа бара полицијата повторно да провери дали е на таа адреса. Доколку не поднесе жалба, полицијата му доделува нова адреса - на пример адресата на брачен другар, родители и сл. Доколку граѓаните поднесат жалба на тоа, полицијата е должна повторно да утврди привремен престој на пријавената адреса“, објаснува Рашиќ.

Тој додаде дека врз основа на истражувањето на ЈИХР, јасно е дека во случаите на пасивизација на адресите на граѓаните на Бујановац, Медвеѓа и Прешево, полицијата не почитувала „речиси ниту еден сегмент“ од процедурите што ги бара законот. „Дополнително, во членот 18 од Законот стои дека никој не може да остане трајно без адреса. Затоа, секој граѓанин на Србија мора да биде некаде пријавен. Според законот, трајна пасивизација на адреса е можна само доколку некој веќе не е државјанин на Србија или во случај на смрт“, рече Рашиќ.

Живот со пасивизирана адреса

Оние кои немаат пријавена адреса се лишени од речиси сите права: не можат да добијат лична карта, да се вработат, да стапат во брак, да имаат здравствена и социјална заштита или право на глас. Тие не можат ниту да се движат слободно, посочуваат од ЈИХР.

Еден од најголемите парадокси е што некои од лицата со кои разговарале истражувачите, немаат официјално адреса, иако поседуваат имот или недвижен имот и имаат докази дека редовно плаќаат даноци и други обврски.

„Најстрашното е што овие луѓе немаат поим кога и дали ќе им бидат повторно дадени адресите“, вели Милосављевиќ.

Официјален демант

Иако нивните основни човекови права се јасно загрозени, српските власти целосно го демантираат тоа, додека нема прецизни податоци за бројот на лица чии адреси се пасивизирани.

Пратеникот Шаип Камбери од Движењето за демократска акција во 2020 година од тогашниот министер за внатрешни работи Александар Вулин побара информација за бројот на пасивирани граѓани од 2017 до 2020 година во општина Медвеѓа. Вулин одговори дека во тој период во општина Медвеѓа биле пасивирани 1.751 граѓанин. Тој додал дека на ниту еден од нив „не му бил оневозможен пристапот до основните граѓански права (...) затоа што се уште се државјани на Србија и ги имаат сите права што произлегуваат од тој статус. А, кога Камбери му го постави истото прашање неколку месеци подоцна, за периодот од 2011 до 2017 година, Вулин одговори дека нема евиденција за тоа.

Младинската иницијатива за човекови права побарала податоци од полициските власти за бројот на пасивирани граѓани за сите општини во Србија од 2012 до јуни 2023 година, но МВР, сепак, не им доставило податоци за општина Медвеѓа за периодот од 2020 година до 1 јуни 2023 година. ЈИХР дошла до бројка од 4.174 пасивирани граѓани врз основа на податоците добиени од полициската управа Лесковац од страна на претседателот на општина Прешево, Шчиприм Арифи.

Дискриминација, страв, недоверба

Заклучокот е дека тоа е дискриминација на припадниците на албанската националност, а ЈИХР го аргументира тоа врз основа на податоците што ги добиле од активистите на југот на Србија. „Пасивизацијата е селективна и е насочена само кон Албанците на југот на Србија. До овој заклучок нашите соговорници дојдоа и затоа што другите малцинства или Србите од нивната средина немаат проблем со пасивација“, велат од ЈИХР.

Поголемиот дел од луѓето што ги интервјуирал тимот на Младинската иницијатива во Прешевската долина живеат во страв. „Со оглед на чувствителната ситуација во која се наоѓа албанската заедница на југот на Србија, нашиот извештај не ги содржи личните податоци на испитаниците. Интервјуата ги организиравме на места за кои самите испитаници утврдија дека се безбедни“, објаснуваат од Иницијативата.

Цел: намален број на гласачи

Пасивизацијата на адресите резултира со бришење на Албанците од избирачките списоци на југот на Србија. Младинската иницијатива потсетува на податоците на Европската асоцијација на организации за следење на изборите од 2022 година дека во таа година во Прешевската долина од избирачките списоци биле избришани околу 6.000 Албанци.

„Нашите соговорници од Прешевската долина посочуваат дека најголем проблем е политичката цел, а тоа е промената на демографската структура на одредени општини, таргетирање на албанската заедница на југот на Србија и бришење на Албанците од овие простори - во тивка смисла “, заклучува Младинската иницијатива за човекови права.