Последните години од животот Блаже Конески често навраќаше во Клубот на пратениците на партија преферанс, или на средба со своите пријатели. Во длабоко сеќавање ми остана една случка на која бев сведок и која соочувајќи се секојдневно и со нашата реалност, секогаш кога станува збор за иднината на Македонија, ми предизвикува јанsи од едно претчувство на македонскиот великан кое не можам да го наречам ни пророштво, ни претскажување, туку повеќе како длабоко сознание од наталожениот екстракт на народна мудрост и знаење од многу области што ги имаше Конески. Како врват годините тоа се потврдува како загрижувачки точно.
Еден ден, како што беше вообичаено, се отвори обичен муабет, разни кажувачки за многу нешта, овојпат, за квалитетот на месото, зеленчукот, овошјето, воопшто на храната „некогаш и сега“. „Експертската“ дебата почна од пиперките со општа констатација на присутните дека сега пиперките се како трева без вкус и мирис. А, едно време колку убави и вкусни беа нашите благо лути пиперки, особено оние к‘врџ‘к. А, тек доматите, охридски и скопски јабучари, „воловски срца“, краставиците, лукот, кромидот...
Се јавија повеќе „вештаци,“ саде големи гурмани, со своите искуствени аргументи. Абе, едно време какво беше месото, цело маало мирисаше на мисковина, прсти да излижеш, па за јагнињата и прасињата, па за тазе јајцата штотуку снесени, за гравот, оризот, за млекото, кисело и благо, сирењето и урдата, кашкавалот, црешите... Дињите и лубениците, јаболките, жолтите како злато дуњи, па се до мушмулите. Сите почнуваа со истите зборови: „едно време“...
Блаже молчеше, но беше видливо дека внимателно ја следи „дебатата“ до завршната поента за лебот штотуку испечен на дрва во фурна. Каков леб како душа беше едно време. По одата за лебот наш насушен од едно време уследи кусиот коментар на Блаже од само една реченица од неколку збора: „Ееее... едно време... имавме и иднина.“
Шестте збора на Конески
Настапи молк. Имаше тука меѓу присутните повеќе јавни личности и високи македонски политички функционери. Никој повеќе не изусти ни збор. Шесте збора на Конески и особно двете паузи по „еее... едно време... имавме и иднина“ ги онемеа сите. Беше сосема јасно која порака ја испрати, по многу оценки најзначајната македонска личност на 20 век, во годините кога ја претчувствуваше трагедијата за изгубената иднина која веќе од поодамна беше присутна и во неговото творештво. Тоа беа годините пред распадот на Југославија, во што тогаш се уште никој не веруваше.
По неколку дена ја зграпчив приликата кога бевме сами, многу внимателно, одоколу, повеќе демек на шега да го потсетам на разговорот колку биле убави работите „едно време кога имавме и иднина“ иако добро знаев дека Конески со многу лутина и огорченост одбиваше било какви негови изјаснувања пред новинари за работи кои можат да добијат дневно политички призвук. На неколку пати имав прилика тоа да го видам и слушнам. Беше многу непријатно кога некои наши амбициозни колеги онака од нога бараа изјави.
Ме погледна како мува што се дави во маштеница и кажа: „млад си, се надевам ќе доживееш да видиш“. И веднаш го смени разговорот дека повторно во „Нова Македонија“ сме ја објавиле истата крстозборка од завчера проследено со неговото карактеристично смеење.
И навистина видов и доживав многу. По големите историски тектонски промени секогаш кога ми се јавуваат надежите за подобра иднина, наместо радост, превладуваат сомнежи. Ми доаѓаат на ум шесте збора на Конески кои се посилно потврдуваат дека тие не се однесувале само на Југославија, туку многу повеќе на Македонија.
Независноста на новата држава во која, безмалку сите гледавме подобра иднина, лесно се доби речиси без испукан куршум и без ниту една жртва на територијата на Македонија. Но, очигледно по сиве овие изминати години многу е потешко да се изгради современа успешна демократска држава отколку што е „извојувана“ независноста.
Од братство и единство до братство и убиство
Оваа „борба“, ако воопшто може така да се нарече, за успешна и одржлива држава интегрирана во Европа, бара многу поголема мудрост, храброст, политичко жртвување, вистински лидери државници наместо битки за власт. Популистичкото лажно единство кое од многу повторување со време станува обезвреднета парола, како некогашната за „братство и единство“ во Југославија која национализмот експресно ја претвори во крвав распад на братство и убиство со етничка хомогенизација која прерасна на меѓусебна омраза.
Во Македонија се погласно се слушаат паролите за некакво недефинирано единство. Целосно спротивно на она што значи вистинско единство за постигнување на целта, за која сите релевантни фактори во Македонија се изјаснуваат дека е најголем државен и национален интерес. Политичките лидери редовно праќаат пораки до јавноста дека тоа е членството во ЕУ. Се изјаснуваат само на зборови, а кога се создава таква можност следуваат сомнежи и блокади, обвинувања за предавства и предавници, за изгубеното име на државата со срамната додавката „северна,“ за идентитетот, јазикот и историјата.
И пак повторно следуваат сведоштвата дека едно време можевме да имаме посветла иднина без додавка на името на државата за домашна употреба, без промена на уставот, без проблематизирање за потеклото на јазикот и на историјата, без опасности од дестабилизација и распаѓање на државата, без расправи за јазикот и за историјата.
Едно време навистина можевме да станеме и членка на НАТО и на ЕУ, со многу поповолни отстапки. Така во меѓусебни обвинувања и натаму ни летаат годините како сиви галаби, си заминуваат генерации на оној свет, а тие што ги разбираат работите им преостанува да ги раскажуваат приказните за едно време кога имавме иднина.
Студијата на Глигоров како школска лектира
Која ни е денес иднината за која повторно ќе прераскажуваме по извесно потрошено скапоцено време како за пиперките, доматите и лебот испечен во фурна... На тоа деновиве не потсети македонско-германската писателка Кица Колбе во својата извонредна колумна во „Дојче Веле“ на македонски јазик преобјавена во повеќе македонски медиуми нудејќи им ја како школска летна лектира барем по еднаш да ја прочитаат нашите (не) одговорни политичари и деловни и интелектуални „елити“, самопрогласени аналитичари и експерти, книгата на Владимир Глигоров напишана пред 20 години со наслов „Зошто се распаѓаат земјите- случајот Југославија“.
Владимир Глигоров, синот на претседателот Киро Глигоров, кого по повод неговата смрт (2022) директорот на Виенскиот институт за меѓународни економски студии Марио Холцер, каде што работеше Владимир, го нараче „интелектуален гигант“ во својата студија речиси емпириски докажува дека распадот на Југославија е политички и историски процес кој ниту е минато, ниту е завршен што значи дека може да биде повторен, или кажано со други зборови да биде дозавршен. Притоа како еден од факторите за распадот на Југославија Глигоров го посочува фактот што етничката правда на народите била поставена над индивидуалните човекови права и слободи. Сведоци сме дека токму тоа се случува и во Македонија во целиот период на независноста. Кажано на разбирлив јазик, ако не се прифатат овие факти на кои укажува не само Глигоров, туку и Латинка Перовиќ која на истиот начин ја опоменува и Србија со нејзините посебности, дека и државите во западен Балкан ќе се соочат со распад констатирајќи дека распаѓањето на држави не е ништо ново и во поновата светска историја.
И Латинка, која ја имаше таа храброст да му се спротивстави и на Тито, го гледаше опстанокот на Србија само како европска држава, членка на ЕУ. Србија пред Македонија ги почна преговорите со ЕУ и застана соочена со притисокот на етничките прашања до каде е Србија. Заробениците на историјата и географијата во власта, со своите политики, речиси ги запреа преговорите со ЕУ. Што е само уште еден предзнак дека историскиот процес на распаѓање во западен Балкан не е завршен.
Колбе во својата колумна најдобронамерно, без иронија, на македонските политичари им препорачува да ги земат во предвид сознанијата изложени во студијата на Владимир Глигоров како многу значајни токму за сложената етничка мапа во Македонија. Таа потенцира дека тоа е особено важно во овој политички миг, кога со смената на власта во политичката реторика многу агресивно е истакнат етничкиот фактор кај двете најголеми етнички заедници. И тоа во една многу сложена геостратешка констелација во Источна Европа.
Владимир Глигоров истакнува дека „македонското прашање ќе постои уште долго.“
Македонија потсетува на Југославија, иако не е федерација, затоа што, како и во Југославија, во неа живеат повеќе етнички заедници, но доминантни се Македонците и Албанците.
Колбе поентира дека тоа треба да нѐ замисли, зошто денес во македонската политика повеќе се зборува за повредената национална гордост, би додал за достоинството од паролата „Македонија повторно твоја“, а не за брзото остварување на политичките и стопанските реформи, кои се приоритет во пристапниот процес на Македонија во ЕУ. Би додал за големиот „учинок“ за дестабилизација на државата од предизборната парола „Македонија повторно твоја“, која многу ми заличува на паролата „Разбуди се Германијо“ од триесетите години на минатиот век.
Политичкиот натпревар во Македонија мора консензуално да се насочи кон успешно спроведување на реформите што е единствената гаранција за одржливоста на државата, а со тоа и членството во Европската унија. Во спротивно пак некои идни генерации и за денешните „велепредавнички“ отстапки ќе раскажуваат како едно време сме имале иднина.
Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.