Поради поинакво толкување на историјата, Русија денес води војна со Украина. Поради различното толкување на историјата во регионот Македонија, Бугарија го блокираше почетокот на преговорите на Македонија со ЕУ. Поради своето толкување на историјата, Грција бараше за себе  речиси три децении „ексклузивно право” на името Македонија.

Германскиот филозоф Карл Јасперс, поучен од горчливото искуство на двете светски војни во дваесеттиот век, сметаше дека новата европска мирољубива визија е можна само ако се надмине европската ароганција во однос на другите земји и култури. Тоа што Јасперс го нарекува „европска ароганција”, денес се нарекува „културен империјализам”. Тој, за жал, уште е жив во оние балкански држави, чии национални наративи беа формирани во деветнаесеттиот век, по урнекот на нациналните наративи на старите европски држави. Тие ја научија лекцијата од двете светски војни и од Аушвиц, и се обидоа да ја надминат најнапред кај самите себе националната ароганција. Бидејќи беа сознале дека таа ароганција, кога-тогаш, ќе доведе до нова војна. Затоа тие денес историјата повеќе ја сфаќаат како културално паметење, а помалку како национална, патриотска идеологија.

Формулата на европското помирување

За жал, Балканот секогаш доцни еден век зад останатиот дел од Европа. Што се однесува до  историјата, во сите балкански земји уште владее деветнаесеттиот век. Историјата во овие земји е нераскинливо врзана со нацијата која, пак, има атрибути на апсолут: таа е вечна, непроменета во текот на долги векови, почнува од Адам и Ева и е длабоко „вкоренета” во територијата на која се одвивало минатото. Тој национален наратив често е биологистички, а неретко и расистички. На „жртвеникот” на новото „божество” на балканските народи – нацијата – се жртвуваат живите луѓе. Во војните кои балканските и словенските народи ги воделе и уште ги водат, притоа нарекувајќи ги народите што ги убиваат „братски”.

Современа Русија е најтажниот пример за ова национално идолопоклонство. И Украина и Русија ќе можеа  да се обединат во мир, доколку Русија големината на својот народ не ја сонуваше „ретроградно” – како реставрација на пропаднатата руска царска империја. Да беше Русија европска земја, ќе го имаше апсолвирано своето критичко соочување со сопственото империјално минато, како царистичкото, така и советското, како што тоа го стори Германија во процесот на помирување со  своите соседи Франција и Полска. Да беа Бугарија и Грција вистински европски земји, тие најнапред во своето општество ќе го апсолвираа процесот на критичко соочување со своето минато, а во особена мера, со времињата на војните.

Која е формулата на европското помирување? Тоа е детоксикацијата на историските наративи од нивните апсолутистички, империјални националистички „отрови”. Националните наративи стануваат многу „помирољубиви“ кога минатото не се доживува само како патриотска и државна идеологија, туку како културално паметење. Во идејата на културалното паметење има доволно простор за да можат две или повеќе држави да ја „доживуваат” биографијата на една иста историска личност како „своја”, како споделена. Затоа што секоја од нив се идентификува со еден аспект од неговата биографија. Да се памети минатото, значи да се паметат имиња, настани, приказни и биографии. Историјата како хронолигија и наука во националните наративи бива ограничена во „тесниот корсет” на националната идеологија, на која мора да ѝ се потчини минатото кое, од своја страна, никогаш не е мртов факт, туку живо сведочење како колективно паметење. 

Силата на „татковината која нема национални граници”

Да се однесуваше Русија кон Украина како Германија кон Полска или кон Франција, тогаш тие заедно ќе ги бараа и ќе ги збогатуваа културните симболи за споделената историја. На пример, Украина и Русија во културата ќе се сретнеа во биографијата и делото на Николај  Гогољ. Тој е роден во Украина, а творел најмногу на руски, иако многу нешта во неговата литерарна  фантазија потекнуваат од украинското народно творештво. Зошто тогаш не смеат да се гордеат двете држави со литературното дело на Гогољ? Или на Казимир Маљевич, кој е роден во Киев, а творел и во Киев и во Москва? Тоа денес уште не е возможно за овие држави затоа што националниот наратив како идеологија „ги конфускува” големите уметници и владетели како „трофеи” за славата на само својата нација и, на тој начин, не дозволува тие да му припаѓаат и на националниот наратив на соседната земја.

Овој апсурд на националниот нарцизам може да се надмине само со силата на „татковината која нема национални граници”. Таа  не ги разликува луѓето само според крвта и почвата, туку според духот и творештвото. Таа татковина не е империјална и ексклузивна, туку инклузивна и космополитска. Во таа таковина, без национални граници, живее еден сој луѓе кои знаат дека покрај географската земја во која што се родиле, нивната родна земја, без национални граници,  е таа во која станале хумани и култивирани, творечки или размислувачки личности. Тој сој се луѓето на духот, мислителите и уметниците. Таа е земјата што памети од Хомер до Мураками, од Софокле до Бекет, од Сафо до Маргерит Дурас. Татковината без национални граници е подрачјето на духот, на писменоста, на образованието, на уметноста и на филозофијата. Таа е царството на книгите, на печатниците, на библиотеките и на музеите. Таа нема граници, најмалку национални, зашто нејзиното „царство” е сиот свет. Таа постои над сите национални и државни граници.

Таа земја германските теоретичари на литературата, Алајда и Јан Асман, во своето благодарно слово при доделувањето на нагардата за мир на германското книжарство 2018 ја нарекоа „Res publica literaria". Тие велат дека „кога почна времето на печатницата оваа земја ја основаа поетите и хуманистите, издавачите и книжарите”. Во татковината без национални граници библиотеките се местата во кои се одигрува „разговорот на духовите” од сите времиња. Тој не е ограничен од државни граници. Според Алајда и Јан Асман, библиотеките, гигантските архиви кои го чуваат паметењето на човечкиот творечки дух, „отвораат простори за мислата”. Јан Асман, кој почина на 86 години во февруари 2024-тата, сметаше дека „културата потекнува од сознанието за смртта и за  конечноста”. Културата, како уметност и творештво,  го памети изминатитот живот – наспроти смртта. Животот е паметење, а за тоа најдобриот пример е литературата. Културалното паметење се сеќава на минатото низ биографиите кои секогаш го одразуваат и духот на времето.

Литературата памети пораскошно

Вистинските европски историски читанки на балканските народи би биле тие во кои би имало повеќе културално паметење, а помалку патриотска идеологија. Во нив децата во Грција би учеле за македонското минато од поезијата на Кочи Рацин или на Григор Прличев. А македонските деца  би научиле повеќе за особеноста на „грчката траума” од филмовите на Ангелопулос. Македонските и бугарските ученици би можеле да научат многу повеќе за своето културално паметење од делата на Георги Господинов и на Петре М. Андреевски. Литературата памети пораскошно и „поживо” од историската идеологија, затоа што во неа настаните и личностите не се црно-бели. Затоа литературата има сила да го „оживее” пред нас изминатото време и нејзиниот посебен дух. Вистинската средба со духот на изминатото време се случува само во уметноста.

Притоа, за општеството кое памети и стапува во творечки дијалог со духот на изминатите епохи е неопходна сцената на која тој се одигрува. Тоа е јавноста како сфера на духот, како простор за дијалог во културата и уметноста. Само во тие општества се надминува „токсичноста” на тесните национални наративи, во кои нивниот коректив е силната, жива и критичка интелектуална јавност. Националниот нарцизам само го прикрива чувството на помала вредност, чија причина е токму затвореноста на едно општество во тесниот национален дикурс. Не зачудува што во тоталитарните режими нема слободно творештво, туку само пропагандна уметност. Хана Аренд укажува на силата на таа поинаква татковина, без национални граници, кога во своето пофално слово за наградата за мир на германското книжарство во 1958-та на нејзиниот професор и  пријател, Карл Јасперс, вели дека непоткупливиот филозоф во Третиот Рајх бил во изолација, но не бил осамен, затоа што неговата „духовна татковина” била „царството на Humanitas, во кое може да пристапи секој човек, со своето сопствено потекло“.

Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.