Już sama nazwa gmachu z palonych cegieł z ozdobnymi wieżyczkami, lukarnami i arkadami nie pozostawia wątpliwości co do jego aspiracji: w „Pałacu Pokoju” miały być rozwiązywane konflikty międzynarodowe. Jednak już rok po ukończeniu budowy w 1913 roku wybuchła pierwsza wojna światowa. Budowla w holenderskiej Hadze przetrwała dwie wojny światowe, a w okresie międzywojennym była siedzibą Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, czyli organu sądowego Ligi Narodów.

Kiedy po traumie drugiej wojny światowej utworzono Organizację Narodów Zjednoczonych, Haga ponownie stała się centrum prawa międzynarodowego. O ile wszystkie inne główne organy ONZ znalazły się w Nowym Jorku, to Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) podjął pracę w Pałacu Pokoju.

Czym jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości?

„Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości  jest głównym organem sądowym Organizacji Narodów Zjednoczonych” – głosi rozdział XIV Karty Narodów Zjednoczonych, czyli najważniejszej umowy międzynarodowej, określającej ustrój ONZ. 193 państwa ONZ są automatycznie również stronami tej umowy i zobowiązują się stosować do decyzji MTS – przynajmniej według Karty.

Trybunał składa się z 15 sędziów – znawców prawa międzynarodowego, którzy muszą pochodzić z różnych krajów. Wybiera ich Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa ONZ. Co trzy lata obsadza się na nowo po pięć stanowisk sędziów. Tak samo jak w Radzie Bezpieczeństwa wyznaczone parytety zapewniają reprezentację wszystkich regionów świata. Obecnie Trybunałem kieruje amerykańska sędzia Joan Donoghue, a wiceprezesem jest Rosjanin Kirył Geworgian.

W MTS rozpatrywane są sprawy, w których stronami są państwa – inaczej niż w przypadku Międzynarodowego Trybunału Karnego, sądzącego pojedyncze osoby, którym zarzuca się na przykład zbrodnie wojenne.

Kiedy MTS jest sądem właściwym?

Można by sądzić, że podpisanie Karty Narodów Zjednoczonych daje Trybunałowi wyraźny mandat wszystkich państw. Tak jednak nie jest. Domniemaną właściwość MTS ma tylko wtedy, gdy dane państwo wyrazi tak zwaną wolę poddania się jurysdykcji Trybunału we wszystkich spornych sprawach z zakresu prawa międzynarodowego. Niemcy złożyły takie oświadczenie w 2008 roku, a w sumie zrobiła to mniej więcej jedna trzecia członków ONZ.

Państwa, które nie złożyły takiej deklaracji, mogą w razie sporu dobrowolnie uzgodnić ze sobą poddanie się jurysdykcji MTS. Są jednak również takie przypadki, w których można pozwać te państwa do MTS także bez ich indywidualnej zgody. Tak się dzieje w przypadku, gdy strona pozywająca powołuje się na poszczególne konwencje ONZ, w których wymieniono MTS jako sąd i które zostały podpisane także przez państwo pozwane.

Znanym przykładem jest konwencja ONZ w sprawie ludobójstwa z 1948 roku. Jej artykuł IX stanowi, że spory „będą oddawane do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na żądanie którejkolwiek Strony w sporze”. Na tej konwencji Ukraina oparła swój pozew przeciwko Rosji wkrótce po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji w 2022 roku. Innym przykładem jest proces zainicjowany przez Gambię, w którym Birma musi się bronić przed zarzutem ludobójstwa na Rohingach. Także obecny pozew RPA przeciwko Izraelowi  opiera się na tej konwencji.

Także w porozumieniach dwustronnych można podać MTS jako instancję rozstrzygającą spory. Na tej zasadzie sędziowie rozpatrywali w 2018 roku pozew Iranu przeciwko określonym sankcjom amerykańskim – i przyznali ostatecznie rację Teheranowi, który powołał się na amerykańsko-irański traktat o przyjaźni z 1955 roku. Stany Zjednoczone musiały zapewnić, że sankcje nie odbiją się negatywnie na opiece medycznej w Iranie. Administracja ówczesnego prezydenta Donalda Trumpa wypowiedziała następnie ów traktat.

Na ile efektywnie MTS może egzekwować swoje orzeczenia?

We wszystkich trzech przypadkach – deklaracji o poddaniu się właściwości MTS, zgody na rozwiązywanie przez niego sporów oraz pozwu na podstawie umowy międzynarodowej – wyrok trybunału jest wiążący prawnie. Postępowanie apelacyjne nie jest przewidziane. W przypadku wniesionego w trybie pilnym pozwu Ukrainy  Haga już w marcu 2022 roku nakazała Rosji wstrzymanie działań wojennych.

Trwająca do dziś wojna w Ukrainie unaocznia jednak pewną słabość Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości – nie istnieje bowiem światowa policja, która egzekwowałaby jego wyroki. MTS jest więc ostatecznie zawsze zdany na współpracę z państwami, których dana sprawa dotyczy.

Artykuł ukazał się pierwotnie na stronach Redakcji Niemieckiej DW: