Polska była jedynym członkiem koalicji antyhitlerowskiej, który otrzymywał niemieckie reparacje wojenne za pośrednictwem „kraju trzeciego”, czyli ZSRR. Nawet Czechosłowacja została objęta systemem Międzysojuszniczej Agencji Reparacji z zachodnich stref okupacyjnych.

O powołaniu Inter-Allied Reparation Agency (IARA) z siedzibą w Brukseli zdecydowano na konferencji paryskiej (listopad-grudzień 1945 r.). Nie uczestniczył w niej ZSRR i Polska, których roszczenia miały zostać zaspokojone z radzieckiej strefy okupacyjnej (potem z NRD), a IARA zajmowała się roszczeniami reszty wojennych sojuszników, których reparacje miały pochodzić z trzech zachodnich stref okupacyjnych (potem z RFN). W Paryżu  nie ustalono globalnej wartości reparacji, lecz ich procentowy podział między 18 sojuszników. Przykładowo, USA miały dostać 28 proc. z kategorii „A” (reparacje z bieżącej produkcji przemysłowej i zagranicznego mienia Niemiec) i 11,8 proc. z kategorii „B” (m.in. maszyny, wyposażenie zakładów przemysłowych, statki handlowe), Francja – 16 proc. z „A” i 22,8 proc. z „B”, a Czechosłowacja – 3 proc. z „A” i 4,3 proc. z „B”.

ZSRR na mocy porozumień zwycięskich mocarstw miał też dostać 25 proc. wyposażenia fabryk ściągniętego w ramach reparacji ze zachodnich stref okupacyjnych, ale po części w zamian za dostawy żywności oraz surowców. Ten system załamał się już w 1946 r. – Amerykanie i Brytyjczycy oficjalnie zarzucili Moskwie brak obiecanych dostaw i uznali to za powód do nieprzekazywania jej sprzętu fabrycznego.

Sekretarzem Generalnym IARA był Brytyjczyk Nigel Sutton, a z kolei Francuz Jacques Rueff przewodniczył Zgromadzeniu, które tworzyli przedstawiciele krajów objętych systemem reparacji ze stref zachodnich. Sekretariat był odpowiedzialny za sporządzanie wykazów mienia niemieckiego na potrzeby reparacji, a jego podział był oficjalnie zatwierdzany przez Zgromadzenie. Reparacyjny wykaz IARA z 1946 r. obejmował 1800 zakładów przemysłowych, ale już w 1947 r. zredukowano go do 858. A w 1949 r. znów zmniejszono do 668 zakładów, a kanclerz Konrad Adenauer nakłonił Waszyngton, Londyn i Paryż do zgody na wyjęcie spod roszczeń reparacyjnych przemysłu Berlina zachodniego, a także m.in. sektora stalowego. To było dość łatwe, bo wraz z nastaniem zimnej wojny rosło znaczenie Niemiec zachodnich, a zatem celem Zachodu stała się ich stabilna gospodarka.

Zimna wojna, więc koniec reparacji

Dążenia do gospodarczego wzmocnienia RFN sprawiły, że IARA już w grudniu 1949 r. de facto zaprzestała ściągania reparacji. Agencja w 1950 r. szacowała zaspokojone roszczenia na 517 mln dolarów (w cenach z 1938 r.), w tym 146 mln w sprzęcie fabrycznym. Natomiast oficjalne podsumowanie z 1959 r., kiedy ostatecznie rozwiązano IARA, opiewało na 530 mln dolarów (w cenach z 1938 r.). Koniec reparacji był tłem dla londyńskiej konferencji wierzycieli Niemiec z 1953 r. (bez krajów bloku wschodniego), gdzie w ramach porozumienia Londoner Schuldenabkommen radykalnie zrestrukturyzowano długi Niemiec (m.in. niespłacone reparacje z traktatu wersalskiego, także powojenne kredyty krajów Zachodu, głównie od USA). Zagraniczny dług Niemiec zredukowano o połowę (równowartość 10 proc. zachodnioniemieckiego PKB), uzgodniono korzystne dla RFN odsetki, a także ustalono, że spłata zacznie się, gdy RFN uzyska nadwyżkę handlową.

Na Zachodzie czasem głoszono w latach 50. czy nawet 60. , że do końcowego uregulowania kwestii reparacji należy wrócić po zjednoczeniu Niemiec i podpisaniu traktatu pokojowego. To była forma odkładania tej sprawy na święty nigdy, bo nikt nie oczekiwał tego w bliskiej przyszłości. A gdy po dekadach doszło do zjednoczenia Niemiec, kwestii reparacji nie poruszono ani podczas konferencji dwa plus cztery (RFN, NRD plus czwórka USA, ZSRR, Wlk. Brytania, ZSRR), ani w wynegocjowanym przez nią Traktacie o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 1990 r., który jest substytutem traktatu pokojowego po II wojnie światowej.

 „Dobrowolne” umowy o odszkodowaniach

Władze RFN w latach 1959-1964 podpisały, z definicji dobrowolne, porozumienia z ponad 10 krajami Zachodu o – to coś różnego od reparacji - odszkodowaniach za cierpienia ich obywateli (znacznie później w ramach umów z Polską odszkodowania wypłacano m.in. ofiarom eksperymentów medycznych oraz robotnikom przymusowym). Na zasadzie odszkodowawczej opierała się również umowa luksemburska z Izraelem 1952 r. Ale branie „odszkodowań za Holokaust” (w istocie nie obejmują pomordowanych, lecz inne kategorie strat) wywoływało wielkie kontrowersje etyczne w Izraelu. I dlatego władze młodego państwa często wolały nazywać je „reparacjami wojennymi”, choć wypłata reparacji dla kraju nieistniejącego podczas wojny byłaby nie lada zagwozdką w prawie międzynarodowym.

Dopiero porozumienie Paryża i Bonn podpisane w 1956 r. doprowadziło do likwidacji Protektoratu Saary (jego administrowanie przez Francuzów było traktowane przez część polityków jako forma reparacji) i włączenia go do RFN. Tak chciała większość mieszkańców w plebiscycie z 1955 r.,  pomimo że kanclerz Adenauer popierał francuski pomysł, by odrębny Kraj Saary trafił pod patronat Unii Zachodnioeuropejskiej.

Trybunał w Hadze blokuje nowe odszkodowania

Włoski sąd najwyższy orzekł w 2008 r. (wbrew linii rządu w Rzymie), że ofiary nazistowskich zbrodni mogą dochodzić odszkodowań od Niemiec (pomimo dobrowolnej umowy odszkodowawczej z 1961 r. opiewającej na 40 mln marek) – w tym konkretnym przypadku chodziło o pozwy ze stronnych krewnych dziewięciu zamordowanych w Civitella w Toskanii, gdzie Niemcy zabili łącznie 203 Włochów. Jednak ONZ-owski Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze orzekł w 2012 r., że tego typu pozwy są sprzecznie z immunitetem państwa niemieckiego na gruncie prawa międzynarodowego. 

Hojność Zachodu wobec RFN w ramach Londoner Schuldenabkommen była wypominana Niemcom w ostatnich latach podczas brukselskich bitew o kolejne programy pomocowe dla Grecji przy kategorycznym sprzeciwie wobec restrukturyzacji greckiego długu wobec innych krajów strefy euro. Ponadto premier Aleksis Tsipras odświeżył w 2015 r., powracający co kilka lat, temat – jak tłumaczył, nieuregulowanych – reparacji (Grecja była objęta systemem IARA), odszkodowań wojennych (Niemcy w ramach „dobrowolnej” umowy wypłaciły Grecji 115 mln marek w latach 60.), a także zwrotu złota przejętego przez nazistów z greckiego banku centralnego. W Atenach mówiło się o łącznie 278 mld euro, ale po kilku tygodniach temat reparacji dla Grecji obumarł.

Natomiast teraz najzacieklejsi torysi namawiają rząd Theresy May, by podczas brexitowych rokowań o długu Londynu wobec UE wypomniał Niemcom, że ich dług został zmniejszony w ramach Londoner Schuldenabkommen za wspaniałomyślną brytyjską zgodą.

Merkel wybiera taktykę na przeczekanie

Teraz poważni politycy i dyplomaci z krajów Zachodu trzymają się z daleka od słownych polsko-niemieckich potyczek o reparacjie – podobnie, jak nabierali wody w usta, gdy o reparacjach mówił Aleksis Tsipras. – Naprawdę lepiej w to nie wchodzić. To polsko-niemiecka polityka z wiadomymi skutkami dla atmosfery między oboma krajami. My pomilczymy – tłumaczy jeden z zachodnich dyplomatów w Brukseli. Z kolei Judy Dempsey, ekspertka z Centrum Carnegie, przekonuje, że Angela Merkel bardzo chce uniknąć wchodzenia w otwarty (choćby tylko retoryczny) spór z Polską tej kwestii.

Tomasz Bielecki, Bruksela