15-letnia dziewczyna z zapadniętymi policzkami patrzy wymownie w kamerę, a w tle słychać utwór amerykańskiego piosenkarza R&B Bruno Marsa. Tekst na nagraniu wideo wyjaśnia, że zaraz zostanie ona wywieziona do obozu koncentracyjnego. Potem pojawia się młody człowiek w pasiaku, odgrywający scenę przybycia duszy do raju – i opowiada, że został zamordowany w komorze gazowej w KZ Auschwitz. W sierpniu 2020 roku trend, polegający na wcielaniu się w role ofiar Holokaustu, był skandalem lata na TikToku. Muzeum Auschwitz uznało ten tzw. challenge za „krzywdzący i obraźliwy”.

Na TikToku można też inaczej

Jedna z młodych użytkowniczek TikToka broniła się potem w wywiadzie, że jej celem nie było krzywdzenie kogokolwiek. Przeciwnie: swoim filmikiem chciała edukować i budować świadomość na temat Holokaustu. Jednak opinia publiczna wydawała się wówczas w dużej mierze zgodna, że filmiki i edukacja o Holokauście na platformie słynącej z publikowania nagrań tanecznych to kiepskie połączenie.

Dwa lata później, również w sierpniu. To jeden z tych rzadkich gorących letnich dni w Hamburgu, które na północy Niemiec nie zdarzają się często. Letnie wakacje i idealna pogoda na plażowanie. Ale David Gutzeit i jego siostra Jonna nie wsiedli do samochodu, aby pojechać nad morze. Uczennica i 21-letni student pojechali do Hamburga-Neuengamme i stoją teraz w pełnym słońcu przed starannie ułożonymi kamieniami – symbolizują one baraki więzienne, w których stłoczono tysiące więźniów obozu koncentracyjnego. Miejsce Pamięci Neuengamme upamiętnia ponad 100 tysięcy osób z całej Europy, które w czasie nazistowskiej dyktatury były więzione w obozie głównym i ponad 85 podobozach. Połowa z nich nie przeżyła obozu koncentracyjnego. – Faktycznie, młodzi ludzie przychodzą tu, bo widzieli nas na TikToku – mówi Iris Groschek, która w placówce tej odpowiada za kanał na TikToku.

Nowość: miejsce pamięci na TikToku

Neuengamme było pierwszym miejscem pamięci na terenie dawnego obozu koncentracyjnego, które w listopadzie 2021 roku wystartowało z kontem na TikToku. Groschek przyznaje, że był to krok odważny – ale istotny, jeżeli jako miejsce pamięci chce się dotrzeć do młodych ludzi, których już od dawna nie interesuje Facebook i podobne media społecznościowe.

– Nie wystarcza mi to, że czytam o tym w podręcznikach. Chciałbym zobaczyć i poczuć, gdzie miały miejsce nazistowskie zbrodnie – mówi David Gutzeit. Rozgląda się wyraźnie poruszony. Nie jest jedynym młodym zwiedzającym. Na przykład 17-letni Nicolas z Madrytu przekonał rodziców, by w trakcie objazdowej wycieczki po Niemczech zatrzymać się w Neuengamme. Także Amerykanki Starlett z Kansas i Hannah z Hawajów poznają tego dnia historię obozu koncentracyjnego. Badania pokazują, że tzw. pokolenie Z, czyli młodzi ludzie, urodzeni między 1995 a 2010 rokiem, wiedzą wprawdzie mało o obozach koncentracyjnych, ale o wiele bardziej interesują się historią czasów nazizmu niż pokolenie ich rodziców. 

– Chcemy, by temat ten był widoczny dla młodej grupy docelowej i próbujemy dotrzeć na TikToku do użytkowników z pokolenia Z, do których nie docieramy z naszą pracą edukacyjną na innych platformach – wyjaśnia Groschek. Kanał ma już 27 tysięcy obserwujących, niektóre filmiki stają się wiralami i docierają do milionów odbiorców.

Twórcami nagrań są wolontariusze z całego świata, zaangażowani w Akcję Znak Pokuty – Służba Dla Pokoju, którzy pracują w miejscu pamięci. – Uważamy, by nasze widea nie były zbyt obciążające emocjonalnie dla użytkowników. Chcemy, by społeczność czegoś się nauczyła, na przykład poznała jakiś historyczny fakt – mówi Groschek. I dodaje, że nie ma tu odgrywania ról ofiar, co często widać na TikToku.

Świadkowie historii na TikToku

Ta pionierska praca zainspirowała też innych. Neuengamme nie jest już same na TikToku. Jego śladem poszły inne miejsca pamięci w dawnych obozach koncentracyjnych, jak Bergen-Belsen w Niemczech i Mauthausen w Austrii. Już wcześniej na platformie obecni byli ocalali z Holokaustu: na przykład Lily Ebert, która razem ze swoim wnukiem dociera do 1,9 mln obserwujących. 99-latka bierze nawet udział w trendach tanecznych, ale zawsze przemyca tam informacje o swojej historii.

Albo Gidon Lev, który przeżył obóz koncentracyjny Theresienstadt. W związku z obchodzonym 27 stycznia Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holokaustu 88-latek stworzył wideo we współpracy z Neuengamme. To część z serii nagrań wideo z szeregiem miejsc pamięci, które publikuje on na swoim kanale na TikToku. Dlaczego wykorzystuje TikTok w swej pracy edukacyjnej? – Ku mojemu wielkiemu przerażeniu, w ostatnich latach znów nasiliły się nienawiść, przemoc, antysemityzm i nie tylko – mówi Lev.

Podkreśla, że swoją misją uczynił walkę z tymi destrukcyjnymi zjawiskami i uświadamianie o nich młodego pokolenia w każdy możliwy sposób. – Musimy mówić prawdę, ostrzegać przed zagrożeniami i bronić się przed nimi. Nie ustępujcie, nie poddawajcie się, nie zapominajcie! – apeluje.

TikTok ruszył z własną kampanią

Również sama platforma dostrzegła wagę tego tematu. TikTok linkuje teraz automatycznie wszystkie widea na temat Holokaustu ze stroną edukacyjną aboutholocaust.org Światowego Kongresu Żydów i Unesco. I ruszyła też z własną inicjatywą na rzecz edukacji i upamiętnienia Shoa, która została wyróżniona Nagrodą im. Szymona Peresa.

Edukacja o Holokauście na TikToku – oczywiście, dlaczego miałoby się to nie udać? W ten sposób zareagowali użytkownicy kanału DW Berlin Fresch na TikToku na serię „Concentration-Camp-Explainer”, którą DW przygotowała we współpracy z miejscem pamięci Neuengamme.

Liczba użytkowników DW Berlin Fresh pokazuje, że zainteresowanie tematem jest rzeczywiście bardzo duże: Ponad dziewięć milionów wyświetleń wygenerował tylko jeden z 30-sekundowych filmów z serii DW – głównie wśród młodych ludzi poniżej 24. roku życia. TikToker Daniel Cartwright pracujący w miejscu pamięci wyjaśnia, jak należy się zachować, odwiedzając były obóz koncentracyjny. W filmie: „Trzy rzeczy, których nigdy nie powinieneś robić w byłym obozie koncentracyjnym” przedstawia swoją osobistą perspektywę, czyli kogoś, kto jest tam na co dzień.

23-latek, który każdego dnia mówi w filmikach o horrorze Holokaustu, przyznaje, że czasem przytłacza go „okropność tego miejsca”. – Ale potem słyszę, że młodzi ludzie przychodzą tu dzięki naszemu TikTokowi i chcą dowiedzieć się czegoś więcej. Wtedy staje się dla mnie jasne, jak ważna jest nasza praca – mówi Brytyjczyk w rozmowie z DW.