Projekt został zrealizowany przez Zamek Królewski w Warszawie oraz Martin-Gropius-Bau w Berlinie, a sfinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP oraz pełnomocnika rządu federalnego ds. kultury i mediów. Ponadto sponsorem wystawy jest METRO GROUP.

Co do jednego wszyscy są zgodni: tego jeszcze nie było! I nie chodzi tylko o to, że uroczystego otwarcia wystawy dokonali osobiście prezydent Niemiec, Christian Wulff, oraz prezydent Polski, Bronisław Komorowski, a samą uroczystość zaszczycili liczni prominentni przedstawiciele świata polityki i kultury obu państw. Chodzi przede wszystkim o to, że po raz pierwszy z takim rozmachem ukazano z perspektywy polskiej tysiącletnie dzieje stosunków polsko-niemieckich. W 19 salach galerii Martin-Gropius-Bau zobaczyć można około 800 dzieł sztuki, przedmiotów kultury materialnej i dokumentów. Wszystkie eksponaty to świadectwa wzajemnych powiązań kulturowych Polski i Niemiec. Udostępniło je ponad 200 muzeów i kolekcji z całej Europy, między innymi Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Sztuki w Łodzi, British Museum w Londynie, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu czy Biblioteka Watykańska.

Nad projektem czuwała rada programowo-naukowa pod przewodnictwem Władysława Bartoszewskiego, a kuratorką wystawy jest Anda Rottenberg, polska historyczka sztuki, autorka wielu międzynarodowych wystaw artystycznych i wieloletnia dyrektorka Narodowej Galerii Sztuki Zachęta w Warszawie. Partnerami projektu byli m.in. Instytut Polski w Berlinie, Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, Instytut Adama Mickiewicza, Fundacja Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego, Miasto st. Warszawa, Dussmann das KulturKaufhaus, VisitBerlin, Polkomtel.

W trosce o lepsze zrozumienie różnych aspektów powikłanej historii polsko-niemieckiego sąsiedztwa wystawę  chronologicznie podzielono na 22 części tematyczne. Kilka sal zasługuje na szczególną uwagę.

Od Rychezy po Solidarność

Dukt wystawy prowadzi nas od św. Wojciecha i królowej Rychezy Lotaryńskiej, która poślubiła Mieszka II i w roku 1025 została królową Polski, poprzez dalsze, niezwykłe czasami, koligacje dynastyczne polskich władców z innymi rodami panującymi, świetnie ilustrujące europejski kontekst stosunków polsko-niemieckich. Ze zdziwieniem dowiadujemy się np., jak bardzo rozbudowane były związki polsko-litewskiej dynastii Jagiellonów z Hohenzollernami i Habsburgami, a także niemieckie koligacje elekcyjnych królów z rodu Wazów.

W centralnym punkcie galerii, na zadaszonym dziedzińcu, pokazane są dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Wyeksponowana jest tu głównie bitwa pod Grunwaldem, która - stanowiąc jeden z centralnych punktów polskiej pamięci historycznej - niejednokrotnie w XIX i XX wieku wykorzystywana była propagandowo w stosunkach polsko-niemieckich. Tutaj także wystawiony jest wypożyczony z Krakowa monumentalny Hołd Pruski pędzla Jana Matejki.

Dla miłośników sztuki średniowiecznej niewątpliwie wielkim przeżyciem będzie możliwość obejrzenia na wystawie oryginalnych prac Wita Stwosza. Jego życie i twórczość są równie ważne dla polskiej, jak i niemieckiej historii sztuki. Jego ołtarz główny w krakowskim Kościele Mariackim to jedno z najważniejszych późnośredniowiecznych dzieł w Europie Środkowej. Wit Stwosz był obywatelem zarówno Norymbergii, jak i Krakowa – jego dzieła ilustrują na wystawie ścisłe związki kulturalne obu miast w XV i XVI wieku.

Mikolaj Kopernik dziś integruje

Osobna sala poświęcona jest również osobie i dziełu Mikołaja Kopernika. Twórczość urodzonego w Toruniu astronoma ukazano poprzez rękopisy i dokumenty jego ręki, m.in. pierwsze wydanie jego głównego dzieła De Revolutionibus Orbium Coelestium z 1543 roku. W przeszłości Kopernik, obrońca Fromborka przed Krzyżakami, był przedmiotem zażartych sporów polskich i niemieckich historiografów, na wystawie ukazany został jako postać przede wszystkim o wielkim, ponadnarodowym znaczeniu dla europejskiej myśli naukowej.

Ciekawa jest też mała salka ilustrująca często zapomnianą dzisiaj solidarność Niemców z Polakami po upadku Powstania Listopadowego w 1831 roku, okres znany w Niemczech pod nazwą „Polenbegeisterung”. 

Początki historii najnowszej ukazane są przede wszystkim jako polsko-niemieckie powiązania artystyczne w latach dwudziestych ubiegłego wieku, stanowiące część międzynarodówki awangardy i będące w opozycji do zaostrzających się wówczas tendencji nacjonalistycznych.

Niezwykle trudne lata wojenne 1939–1945 potraktowane są w sposób szczególnie symboliczny i subtelny. Ilustruje je m.in. film „Kanał” Andrzeja Wajdy i rzeźby Aliny Szapocznikow. Poświęcona wojnie mroczna sala różni się zarówno strukturą, dźwiękiem jak i oświetleniem od pozostałych.

Wreszcie w części dotyczącej historii lat osiemdziesiątych i polskiego ruchu Solidarności, w kontekście napiętej sytuacji politycznej, artyści jawią się jako ambasadorzy, a ich sztuka staje się łącznikiem między oboma krajami. Bezpośrednio po ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce artyści z Dusseldorfu zorganizowali aukcję „Przeciwko stanowi wojennemu w Polsce – dla Solidarności“. Niektóre z dzieł z tego okresu można zobaczyć na wystawie, między innymi pracę Günthera Ueckersa Drzazga dla Polski, Orzeł Haliny Jaworski czy Polentransport 1981 Josepha Beuysa.

Daniel Chodowiecki,  Gdańszczanin

O niezwykle wysokiej randze wystawy świadczą zgromadzone na niej wybitne dzieła sztuki najwyższej klasy mistrzów, jak Daniel Chodowiecki, Lucas Cranach, Albrecht Dürer, Hans Holbein, Wojciech Kossak, Jacek Malczewski, Jan Matejko, Christian Daniel Rauch, Karl Friedrich Schinkel, Wit Stwosz (Veit Stoß) czy Stanisław Wyspiański. Natomiast swoisty komentarz do różnych wątków historycznych i współczesnych stanowią dzieła pięćdziesięciu znanych artystów współczesnych, między innymi Mirosława Bałki, Krzysztofa Bednarskiego, Edwarda Dwurnika, Jochena Gerza, Anselma Kiefera, Gerharda Richtera, Wilhelma Sasnala, Günthera Ueckera czy Piotra Uklańskiego.

Organizatorzy przygotowali również bogaty program towarzyszący, mający na celu wsparcie wymiany kulturalnej między mieszkańcami Polski i Niemiec. Program popularyzować ma wiedzę na temat tego, co wspólne w obu kulturach, przyczyniając się do procesów zjednoczeniowych w Europie i wzajemnego zrozumienia, a składają się nań wykłady, dyskusje, filmy i muzyka (www.berlinerfestspiele.de/obok)

Warto wspomnieć, że MGB dzięki wsparciu finansowemu Fundacji „Deutsche Bank Stiftung”przygotował specjalny program edukacyjny, który oferuje m.in. bezpłatne audioprzewodniki dla dzieci i dorosłych, a wycieczkom szkolnym i grupom studentów do 26 lat bezpłatny wstęp i oprowadzanie po wystawie. Ponadto program dla dzieci i młodzieży w różnych grupach wiekowych przewiduje warsztaty dyskusyjne i zajęcia plastyczne.

Dodatkowo podczas weekendów studenci Uniwersytetu Europejskiego Viadrina w polskoniemieckich parach – tzw. tandemach - będą oprowadzać zwiedzających, wyjaśniając jak odmiennie poszczególne eksponaty wystawy mogą być interpretowane w ich kulturze.

Wystawie „Obok. Polska - Niemcy. 1000 lat historii w sztuce“ towarzyszy katalog w wersji polsko- i niemieckojęzycznej. Niemal 780-stronicowa, bogato ilustrowana publikacja, zawiera eseje autorstwa najwybitniejszych specjalistów z Polski i Niemiec oraz autorów zaproszonych z innych krajów.

Katarzyna Weintraub

red. odp. Andrzej Paprzyca