Sosnowy las koło Iziumu we wschodniej Ukrainie. Wokół widać puste groby. Wiosną 2022 roku rosyjscy żołnierze pochowali tu ciała setek zamordowanych przez nich cywilów. Ukraińskie władze dokonały ekshumacji ciał ofiar. W trakcie  oględzin zwłok okazało się, że niektóre z nich nosiły ślady okrutnych tortur. Obok Buczy jest to jedna z najbardziej znanych i najcięższych rosyjskich zbrodni wojennych dokonanych w Ukrainie.

Petra, jedna z bohaterek filmu dokumentalnego, mówi, że piasek w lesie przypomina plażę, co w tym miejscu jest dziwnym uczuciem. Dodaje, że las pachnie przyjemnie igłami sosny i jest bardzo piękny. Nieco później dodaje, że to, co tu widać, jest fejkiem. Petra krąży po lesie, a kamera podąża za nią. W końcu mówi: „To doskonały materiał dla ukraińskiej propagandy, aby podsycać nienawiść do Rosjan. Jak z podręcznika nacjonalizmu”.

Ta scena pochodzi z filmu „Wielka patriotyczna podróż” („Velký vlastenecký výlet”) czeskiego reżysera Robina Kvapila. Opowiada historię trójki Czechów, którzy reprezentują prorosyjskie i antyukraińskie poglądy i na zaproszenie reżysera jadą do Ukrainy, aby zmierzyć się z rzeczywistością wojny. Są filmowani przez Kvapila i jego ekipę, ale bohaterowie sami również filmują i komentują to, co widzą. Film pokazuje nagrania z tej podróży bez komentarza.

Samozwańczy „niekonwencjonalni myśliciele”

Bohaterowie dokumentu nie są ani podżegaczami, ani aktywnymi propagandystami – reprezentują oni w pewnym sensie mainstream antymainstreamu. Wątpią w prawdziwość większości wiadomości dotyczących wojny Rosji z Ukrainą. Uważają, że jest to wojna Zachodu przeciwko Rosji i czują się zaniepokojeni obecnością ukraińskich uchodźców w swoim kraju.

Ogólnie uważają system w Czechach za niedemokratyczny. Są przeciwni Unii Europejskiej, polityce ekologicznej, kwestiom genderowym, uchodźcom. Jeden z nich określa się pół żartem, pół serio jako „dezolát” – w Czechach jest to negatywnie nacechowane określenie teoretyków spiskowych, w języku polskim można oddać to określeniem „oszołom”. Czy „oszołomy” zmienią swoje poglądy na Rosję i Ukrainę w trakcie podróży?

Szanse dla partii prorosyjskich

Premiera filmu w Czechach nieprzypadkowo odbywa się 21 sierpnia – w rocznicę inwazji radzieckiej na Czechosłowację w 1968 roku, która brutalnie zakończyła „Praską Wiosnę”. Jednak już przed premierą film trafił na pierwsze strony gazet. W ostatnich tygodniach we wszystkich głównych czeskich mediach pojawiły się doniesienia na ten temat, a w sieciach społecznościowych toczą się gorące dyskusje. 40-letni reżyser Kvapil, pochodzący z Brna, spotkał się z dużym poparciem, ale także krytyką i licznymi anonimowymi groźbami skierowanymi przeciwko niemu i jego rodzinie.

Publiczne dyskusje na temat filmu dotyczą tego, jak silne i niebezpieczne są wpływy Rosji w Czechach, czy i w jakim stopniu kraj jest podzielony oraz czy „oszołomy” w filmie są niesprawiedliwie narażeni na pośmiewisko. Film pojawia się w krytycznym momencie politycznym: na początku października w Czechach odbędą się wybory parlamentarne. W sondażach prowadzi prawicowo-populistyczna partia ANO kontrowersyjnego byłego premiera i miliardera Andreja Babisza, który choć nie jest otwartym zwolennikiem Putina, to z pragmatycznych względów reprezentuje prorosyjskie stanowisko. Ponadto w parlamencie prawdopodobnie znajdą się również dwie partie skrajne: prawicowa i komunistyczna, obie o prorosyjskim nastawieniu.

Prezydent Pavel ostrzega

Zaniepokojony nastrojami przed wyborami, w obszernym wywiadzie dla portalu „Aktualne" wypowiedział się również proeuropejski prezydent Czech Petr Pavel. Często podróżuje po kraju, rozmawia z wieloma ludźmi. Pavel jest zdumiony, jak wielu Czechów i Czeszek ocenia stan kraju i ogólne warunki życia negatywnie. 

Wśród osób, które najwyraźniej oceniają niemal wszystko negatywnie, są również bohaterowie filmu Robina Kvapila: Ivo, Nikola i Petra, dwóch mężczyzn i kobieta, wszyscy około pięćdziesiątki. Petra, córka komunistycznego funkcjonariusza, studiowała teologię, Nikola jest hodowcą bydła, a Ivo – zapalonym działkowiczem. To on mówi o sobie, że jest „oszołomem” i że w internecie nie sprawdza, czy wiadomości są prawdziwe, ale czy ich treść „brzmi dla niego właściwie”.

Odpowiedzieli na ogłoszenie w gazecie

Robin Kvapil znalazł tę trójkę dzięki ogłoszeniu w gazecie zamieszczonym we wrześniu 2024 roku. Brzmiało ono tak: „Do filmu dokumentalnego poszukujemy mężczyzn i kobiet, którzy mają wątpliwości co do informacji podawanych przez mainstreamowe media na temat wojny w Ukrainie. Ekipa filmowa da wam możliwość poznania prawdy”.

Reżyser nie pozostawia wątpliwości co do swoich poglądów – na początku filmu pokazuje zdjęcia z inwazji radzieckiej na Czechosłowację w 1968 roku, a następnie z pełnej inwazji rosyjskiej na Ukrainę w 2022 roku. Potem jednak całkowicie się wycofuje. Wraz z ekipą i trójką bohaterów filmu jedzie minibusem z Czech do Charkowa, metropolii we wschodniej Ukrainie. Petra śpiewa po drodze rosyjski hymn narodowy.

Od wstrząsających do odrażających

W Charkowie cała trójka widzi ogromne zniszczenia w mieście, zbombardowany szpital, dzielnicę Saltiwka, którą rosyjskie bomby uczyniły niezdatną do zamieszkania. Odwiedzają dzieci uczące się w bunkrach, rozmawiają z mieszkańcami, a później jadą do wsi położonej w pobliżu linii frontu, a następnie do lasu z masowymi grobami pod Izium.

Ivo, Nikola i Petra komentują to, co widzą – obrazy od wstrząsających po odrażające. Rakiety w czasie wojny mogą też chybić celu, ale Rosjanie na pewno nie chcą zabijać cywilów ani chorych, mówią. W jednej ze scen Nikola „wyjaśnia” gwałty na dzieciach przez rosyjskich żołnierzy ich „sytuacją kryzysową” – tak właśnie zachowują się jakoby mężczyźni, którzy chcą jeszcze raz zaznać przyjemności, wiedząc, że pozostało im tylko kilka godzin życia.

Czasami w komentarzach bohaterów pojawiają się wątpliwości, na przykład gdy mężczyzna opowiada o tym, jak stracił żonę, dzieci i wszystkich sąsiadów podczas bombardowania. Petra go obejmuje. Jednak podczas gdy widzowie czekają, aż ta trójka w końcu spojrzy prawdzie w oczy, następuje przygnębiające podsumowanie filmu. W drodze powrotnej Ivo, Nikola i Petra wyjaśniają, że nie chcą walczyć i umierać za Czechy, ponieważ nie ma tam dla nich nic, co warto chronić. Że celem podróży było „przekabacenie” ich. Ale oni pozostaną przy swoich poglądach.

„Żadnego porozumienia za wszelką cenę”

W ostatniej scenie filmu Robin Kvapil siedzi z trójką bohaterów i mówi: „Nauczyłem się, że istnieje świat, w którym zło zwycięża, jeśli ludzie, tacy jak Ivo, Nikola i Petra, po tym wszystkim, co widzieli, nadal będą szerzyć narrację rosyjskiego reżimu, który dopuszcza się ludobójstwa. A jeśli wygrają wybory na wolnym Zachodzie i osłabią nasz system, to niektórych z nas może już tu nie być, ponieważ ktoś po prostu nas zabije”.

Nikola kiwa głową. Potem mówi: „Mój przyjacielu, tak właśnie będzie”. Nie jest jasne, czy mówi to poważnie, czy jest to tylko szczególnie perfidna, sarkastyczna uwaga. Kvapil twierdzi, że zapytał o to Nikolę, a ten odpowiedział, że mówi poważnie.

To ponure zakończenie. Robin Kvapil komentuje to w filmie osobistą konkluzją: „Nauczyłem się, że to ja muszę się zmienić. Próba zrozumienia każdego i osiągnięcia porozumienia za wszelką cenę może być naszym największym źródłem słabości, z powodu której przegramy te wojny – najpierw wojnę informacyjną, a potem prawdziwą”.