Kiedy Franz Mandt przejął po swoim teściu trzyhektarowe gospodarstwo rolno-warzywne pod Bonn, był w stanie utrzymać rodzinę. Takich samowystarczalnych gospodarstw w latach 50-tych było w okolicy 120. Teraz jest ich tylko pięć. 40 lat temu Franz mógł za główkę sałaty kupić w gospodzie kufel piwa. Dzisiaj potrzebuje na to 10 do 12 główek. Wtedy sałatę sadził ręcznie, dzisiaj robią to maszyny. Jest łatwiej - przyznaje. Ale miarka się przebrała – złości się rolnik. „Nasze produkty są traktowane jak lep na konsumentów, żeby ci w marketach przy okazji kupowali inne, droższe towary. Takim wabikiem jest dzisiaj sałata, mleko i masło.”

Franz przekazał 20 lat temu swojemu synowi Karl-Heinzowi już większe, bo dziesięciohektarowe gospodarstwo. Takie gospodarstwo uchodziło wtedy za średnie. Dzisiaj należy do grupy małych gospodarstw rolnych. Karl-Heinz uprawia tak jak ojciec warzywa i owoce.

W Niemczech znajduje się ponad 374 tys. gospodarstw rolnych. 94 procent to gospodarstwa rodzinne, ale tylko połowa z nich to gospodarstwa samowystarczalne. Co roku od produkcji rolnej odchodzi 3 procent farmerów.

Wojna na ceny w hurcie

Rok 2008/2009 był dla niemieckich farmerów wyjątkowo trudny: Szczególnie dokuczliwy wzrost cen energii, spadek cen uzyskiwanych szczególnie w produkcji mlecznej i uprawach polowych oraz otwarcie rynku na tanie towary azjatyckie. Spadek dochodów farmerów wyniósł od 6 do 24 procent. Indeks nastrojów wyraźnie się pogorszył. Nieubłagana wojna na ceny na rynku żywności osiągnęła punkt kulminacyjny w 2008 roku. Hurtownie pozbywały się każdego dostawcy, który targował się chociażby o cent więcej. Karl-Heinz mówi, że na szczęście zdecydował się we właściwym czasie na bezpośrednią sprzedaż swojej produkcji. We właściwym, bo kiedy 5 lat temu postanowił sprzedawać produkty we własnym sklepiku w podwórku, nie miał problemów finansowych. Ale od tamtego czasu sytuacja pogorszyła się dramatycznie. "Nie wiem, co bym dzisiaj zrobił, gdyby nie ten sklepik. W górę poszybowały ceny minerałów, środków ochrony roślin i energii, wzrosły koszty produkcji”.

O połowę wzrosły też koszty zatrudnienia pracowników sezonowych. Karl-Heiz zatrudnia co roku 25 osób głównie z Polski. Od kiedy Polska stała się członkiem UE niemiecki rolnik odprowadza do polskiego ZUS-u świadczenia socjalne od pierwszego dnia pracy (przed 2004 rokiem dopiero od 50. dnia zatrudnienia). Dla większości rolników w Niemczech skończyły się tłuste lata. Dzisiaj Karl-Heiz nie może sobie już pozwolić, jak kiedyś, na wielkie inwestycje.

Sukces pomysłu na sprzedaż bezpośrednią

Gospodarstwo Karla-Heinza czerpie dzisiaj 80 procent swych dochodów ze sprzedaży produktów we własnym sklepiku. Sprzedaż na podwórku, czy przed bramą, prowadzą hodowcy warzyw i owoców głównie na południu Niemiec. Karl-Heinz sprzedaje oczywiście także dalej do hurtowni, ale tylko to, co mu się opłaca. „Do sieci handlowych i do spółdzielni sprzedajemy tylko cukinię, radicchio, a jesienią śliwki. Kiedyś dostarczaliśmy tam truskawki i cykorię. Za ciężką pracę płacono nam w skupie głodowe ceny. Tak jak producentom mleka, którzy harują cały dzień, a zarabiają mniej niż ktoś, kto pracuje 8 godzin w fabryce” - mówi.

Karl-Heinz teraz sam decyduje o cenach szparagów, truskawek, warzyw sezonowych, ziół, hodowanych pod osłoną pomidorów i papryki oraz świeżych jaj zbieranych codziennie w kurniku. W hurtowni niemiecki rolnik dokupuje tylko cytrusy na życzenie klientów.

Wszystko w rękach świadomego konsumenta

Karl-Heinz nie wie dokładnie, dlaczego jego pomysł ze sklepikiem wypalił. Sądzi, że ludzie przychodzą po świeży towar. Jego towar jest tańszy niż w sieciach handlowych. "Wielu konsumentów myśli, że na małej farmie wszystko sprzedaje się drożej. Konsumenci w Niemczech wolą niestety tanią żywność. Nie chodzą do małych sklepów. Robią zakupy w sieciach, gdzie jest drożej niż u nas” - ale to się zmienia, mówi Karl-Heinz.

Ceny żywności w Niemczech utrzymują się na średnim poziomie unijnym. Niemieccy konsumenci wydają na żywność 11,4 procent dochodów. Z jednego euro wydanego przez konsumenta na produkty spożywcze rolnik otrzymuje 23 centy. 30 lat temu dostawał dwa razy tyle. 79 procent mieszkańców Niemiec przyznaje w sondażach, że kupuje żywność raczej w tanich sieciach handlowych, a 30 procent, że preferuje zakupy u producenta. Coraz więcej Niemców sięga po produkty regionalne.

Producenci warzyw i owoców, tacy jak Karl-Heinz, otrzymują dopłaty bezpośrednie dopiero od czterech lat – 220 euro do hektara. Ale Karl-Heinz Mandt wcale ich nie chce. Woli zarabiać pieniądze na rynku, który funkcjonuje na „zdrowych zasadach”. Te 2 tys. euro to żadna pomoc - twierdzi. "Gdyby zniesiono subwencje, to hodowcy warzyw gospodarujący na tysiącu hektarów nie psuliby nam cen skupu. Odeszliby z rolnictwa a my drobni rolnicy otrzymywalibyśmy normalne ceny. Dla nas byłoby lepiej”.

Polski rolnik gospodarzy z niemieckim bauerem

Karl-Heinzowi w gospodarzeniu pomaga pan Zbyszek, rolnik z powiatu opoczyńskiego w woj. łódzkim. Polski rolnik uprawia na 8 hektarach żyto, owies i ziemniaki. Do Karl-Heinza przyjeżdża od 9 lat, trzy razy w roku, na 2 – 2, 5 miesiąca, i razem gospodarzą w tym niemiecko-polskim tandemie.

Polski rolnik przyjeżdża do Niemiec dorabiać, bo, jak mówi, w jego regionie jest „po prostu za słaba klasa ziemi, środki mineralne bardzo idą do góry, opryski tak samo, benzyna, ropa, wszystko kosztuje i nie jestem w stanie wyżyć z mojej produkcji w kraju”.

Pan Zbyszek nie wyobraża sobie przyszłości rolnictwa. „Chyba, że ceny produktów pójdą w górę, zminimalizuje się różnica w produkcji i skupie” – wyjaśnia. To, co robi Karl-Heinz, próbując uniezależnić się od rynkowej wojny na ceny produktów rolniczych, która dokucza także polskim rolnikom, podoba się panu Zbyszkowi. Ale w jego regionie nie da się tego zrealizować.

„Taki sklepik, jak tutaj, na własnym placu, nie przejdzie w Polsce. Nie ma takiej możliwości, żeby założyć sobie sklepik na podwórku i sprzedać kilogram ziemniaków, główkę kapusty, marchewkę czy ogórka. Nie ma u nas perspektyw, żeby ruszać z takim gospodarstwem”.

Pan Zbyszek dostaje 500 zlotych unijnych subwencji od hektara. To wystarcza mu na jednorazowy zakup nawozow. Żyje więc między Polską a Niemcami, i jak wielu polskich rolników dorabia w Niemczech. Ale przyznaje, że wolałby dostać taką pracę w kraju, żeby mógł "utrzymać rodzinę i w miarę godnie żyć”.

Mówi, że jest zmuszony przyjeżdżać. „Bo jakby nie było, jest przelicznik złotówki na euro, tak, że w tym przypadku dobrze tu zarabiam i wystarcza na życie, na utrzymanie, dobre życie, na remonty, na to, na tamto.... Tylko, że jest problem, że jest się z dala od rodziny od dzieci od wnuków. To nie jest takie dobre” - mówi, przyznając, że za każdym razem bardzo tęskni.

Barbara Coellen

red.odp: Agnieszka Rycicka