Wolność prasy: dziennikarze w niebezpieczeństwie
26 lutego 2025
Wolność prasy ponownie znalazła się w centrum uwagi po tym, jak administracja waszyngtońska zakazała agencji prasowej Associated Press udziału w konferencjach prasowych prezydenta USA.
Jednak niezależnie od tego, że stosunki między Białym Domem a mediami uległy pogorszeniu, a wolność prasy w Stanach Zjednoczonych znajduje się pod coraz większą presją, prawda jest taka, że niewiele krajów jest „dobrych” w zapewnianiu dziennikarzom bezpiecznego i niezależnego środowiska pracy.
Co oznacza wolność prasy?
– Nie ma jednoznacznej i prostej definicji pojęcia wolności prasy. W rzeczywistości idea ta jest dość kontrowersyjna – wyjaśnia John Steel z Wydziału Dziennikarstwa na Uniwersytecie w Derby w Wielkiej Brytanii. – Historycznie rzecz biorąc, chodzi o danie społeczeństwu głosu, uzyskanie dostępu do systemów władzy i zapewnienie społeczeństwu dostępu do procesów decyzyjnych w demokracjach.
W XIX wieku angielski filozof Jeremy Bentham opisał ideę, zgodnie z którą zadaniem wolnej prasy jest rozliczanie potężnych – zwykle rządów, ale także prywatnych firm i organizacji – przed obywatelami jako „zabezpieczenie przed nadużyciami władzy”.
Międzynarodowa organizacja pozarządowa Reporterzy bez Granic opisuje wolność prasy jako zdolność dziennikarzy, działających pojedynczo, jak i zbiorowo, do wybierania, tworzenia i rozpowszechniania wiadomości będących przedmiotem publicznego zainteresowania, niezależnie od wpływów politycznych, gospodarczych, prawnych i społecznych oraz bez zagrożenia dla ich bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego.
Jodie Ginsberg, szefowa amerykańskiego Komitetu Ochrony Dziennikarzy (CPJ), wyraziła podobne odczucia w rozmowie z DW: – Wolność prasy powinna oznaczać dostęp do niezależnych, pluralistycznych mediów, w których ludzie mogą swobodnie wyrażać swoje opinie na temat wiadomości i informacji, które mają wpływ na ich społeczności i kraje – powiedziała.
Niezależne media powinny być wolne od wpływów zewnętrznych, na przykład nacisków ze strony rządu, aby publikować określoną wersję wiadomości. „Pluralistyczne” media oznaczają, że opinia publiczna powinna mieć wiele różnych niezależnych i wiarygodnych źródeł, z których może czerpać informacje.
W swoim corocznym rankingu wolności prasy Reporterzy bez Granic dokumentują ataki na dziennikarzy, a także warunki polityczne, prawne, ekonomiczne i społeczno-kulturowe, w których pracują, oraz niebezpieczeństwa, na jakie są narażeni.
W 2024 roku zauważono pogorszenie się wolności prasy na całym świecie w porównaniu z rokiem 2023. Tylko w ośmiu krajach, położonych w większości w Europie Północnej, sytuacja została oceniona jako „dobra”.
Ale nawet przodujące pod tym względem na świecie kraje skandynawskie nie są idealne. – Żaden kraj nie jest odporny na presję wywieraną na dziennikarzy, a my musimy pozostać czujni i skoncentrowani – powiedziała DW Ena Bavcic z Europejskiego Centrum Wolności Prasy i Mediów (ECPMF).
Co zagraża wolności prasy?
Dziennikarze mają do czynienia nie tylko z groźbami przemocy fizycznej. W pierwszych sześciu miesiącach 2024 roku dwanaście procent ataków na przedstawicieli prasy w państwach członkowskich UE i krajach kandydujących miało charakter fizyczny. Jedna czwarta była spowodowana cenzurą, a jedna trzecia to ataki werbalne, w tym zastraszanie i groźby, jak donosi unijny projekt Media Freedom and Rapid Response.
Powszechne są także ataki online. – Stwierdzamy wzrost liczby ataków online lub prób wywierania presji online. Widzimy dużo spoofingu i wiele kampanii oszczerstw – informuje Ena Bavcic. – W zależności od grupy dziennikarzy, wobec których są one skierowane, np. kobiet, są to zazwyczaj groźby, które łączą różne formy mowy nienawiści z presją wywieraną na członków rodziny dziennikarzy.
Według danych bezstronnej Fundacji Wolności Prasy od 2017 roku w Stanach Zjednoczonych stwierdzono tylko dwa lata, w których odnotowano więcej ataków na prasę niż w 2024 roku.
Śmiertelny rok dla dziennikarzy
Ryzyko jest szczególnie wysokie dla dziennikarzy relacjonujących z regionów objętych konfliktami. Według danych Komitetu Ochrony Dziennikarzy (CPJ) rok 2024 był najbardziej śmiercionośnym rokiem dla dziennikarzy. Liczba zabitych dziennikarzy stale rośnie od 2021 roku.
– W ubiegłym roku liczba ofiar śmiertelnych wzrosła o 22 procent, głównie z powodu wojny w Strefie Gazy. 85 dziennikarzy i pracowników mediów zabitych w 2024 roku zginęło tutaj – wyjaśnia Jodie Ginsberg. – Wszystkie te zgony zostały spowodowane przez izraelskie wojsko, a większość zabitych to Palestyńczycy.
– Dziennikarze w strefach konfliktu są cywilami, a nie legalnymi celami. Bardzo ważne jest, aby strony konfliktu to uznały, a kraje, które są zaangażowane w wolność prasy, pociągały inne kraje do odpowiedzialności za brak odpowiedniej ochrony dziennikarzy – podkreśla.
Od 2000 roku odnotowano również tendencję wzrostową pod względem liczby uwięzionych dziennikarzy. Według danych CPJ na początku grudnia 2024 roku w więzieniach przebywało 361 dziennikarzy. Połowa z nich była więziona w Chinach, Izraelu i na okupowanych terytoriach palestyńskich, w Birmie, na Białorusi i w Rosji. Większość uwięzionych dziennikarzy jest oskarżona o działalność antypaństwową.
Ochrona polityczna dziennikarzy maleje na całym świecie, a liczba doniesień o groźbach wobec nich stale rośnie. Prowadzi to do tego, że dziennikarze sami się cenzurują lub nie zgłaszają ani nie badają tematów będących przedmiotem zainteresowania opinii publicznej.
Nawet niewielka poprawa w zakresie wolności prasy jest zatem trudna do zauważenia. Jeśli liczba zgonów i uwięzień dziennikarzy spada, może to również wynikać z tego, że dziennikarze nie zgłaszają już pewnych tematów z powodu rzeczywistych lub domniemanych zagrożeń dla ich bezpieczeństwa.
Jak chronić wolność prasy?
– Także autokraci i dyktatorzy tłumią wolną i niezależną prasę w celu ograniczenia dostępu do informacji – mówi Jodie Ginsberg, dodając: „Wolność informacji, która wyraźnie obejmuje wolność prasy, jest niezbędna dla naszej wolności, dla wolności nas wszystkich”.
Do ochrony wolności prasy mogą być potrzebne środki prawne i posunięcia regulacyjne. Na przykład Unia Europejska przyjęła Europejską Ustawę o Wolności Mediów, aby lepiej chronić usługi medialne.
Dla Eny Bavcic ustawa ta jest „dobrą podstawą” do ochrony praw dziennikarzy, ale ostrzega, że musi ona jeszcze zostać wdrożona przez różne państwa członkowskie UE; w tym te, w których traktowanie prasy było w przeszłości problematyczne.
– Ustawa nie obejmuje wszystkiego, nie obejmuje wszystkich problemów, z którymi borykają się dziennikarze. Musi być naprawdę dobrze wdrożona w terenie, ponieważ dziennikarze potrzebują silnych instytucji – podkreśla aktywistka z Europejskiego Centrum Wolności Prasy i Mediów (ECPMF).
Artykuł ukazał się pierwotnie nad stronach Redakcji Niemieckiej DW.