هر کال په مليونونو ماشومان له مودې مخکي د زېږېدني له کبله مړه کيږي. په شاته پاته او بې وزلو هيوادونو کي د مېندو لوږه او د اړينو طبي مراکزو نه شتون د دې لامل ګرځي چي ماشومان له مودې مخکي نړۍ ته راسي.

په نړيواله توګه هر کال تقريبا ۱،۳ مليونه انسانان په ترافيکي پيښو کي او يا د ترافيکي پيښو له کبله د رامنځ ته سوو ژوبلو په نتيجه کي ژوند له لاسه ورکوي. که څه چي د ترافيکي پيښيو په شمير کي په تيرو کالونو کي کموالی راغلی خو بيا هم د قربانيانو شمېر يې ډېر جګ پاته دی. په زياته بيا ښاري ترافيک ماشومانو ته ګواښ وي. تېز رفتاري او نه احتياط د زياتو ترافيکي پيښيو لامل وي.

د شکري ناروغي هر کال تقريبا ۱،۴ مليونه انسانان وژني چي تر اټکل زيات دي. زيات وختونه د شکري د ناروغۍ نه کنټرول د بدن د مهمو اعضاؤ لکه بډوډکو يا پښتورګو د خرابېدو، د زړه د سکتې او د دماغي سکتې سبب ګرځي. که غېر موروثي شکرې د مخنيوي له پاره سپورټ او متوازنه غذا مهم بلل کيږي.

د تمباکو څکول د دغې ناروغۍ تر ټولو لوی لامل ګرځي. د سږو سرطان په ډېره چټکۍ سره ناروغ ځپي او وژني يې.

د ايډز ناروغي د HIV ويروس له کبله رامنځ ته کيږي. دغه لا تر اوسه يوه علاج نه لرونکې ناروغي ده. ياد ويروس له يو انسان څخه و بل انسان ته د جنسي اړيکو، وينو د ورکړي او پاکي چاړو، پيچکاريو د ستنې، د غاښونو طبي سامان او د ورته طبي آلاتو د مشترک استعمال له کبله سرايت کوي.

نس ناسته په زياته بيا په شاته پاته هيوادونو کي زيات انسانان وژني. نس ناسته د بېلګي په توګه د کولورا او توري تبي له کبله رامنځ ته کيدلای سي. په زیاته بيا په وړو ماشومانو کي د نس ناستي ناروغۍ د مړيني سبب ګرځي ولي چي د ماشومانو په بدن کي اوبه او مهمي مالګي په ډېر زيات سرأت کميږي.

د تمباکو څکول د دغې ناروغۍ تر ټولو لوی لامل ګرځي. د سږو دغه ناروغي د ووب د ويجاړۍ او د وړو هوالارو د نيمگړتياوو په سبب رامنځ ته کېږي. د دغې ناروغۍ مهمي نښي سالنډي، ټوخی او په سږو کې د دوامداره زيات بلغم جوړېدنه ده.

زکام، ټوخی، رېزشت، والګی او د سږو ژوبله د دې لامل کيږي چي هر کال ۳،۲ مليونه انسانان مړه سي. په زياته بيا په شاته پاته هيوادونه کي د اړينو درملو نه شتون يادي ناروغۍ وژونکي کوي. په پرمختللو هيوادونو کي د ډېر عمر لرونکي انسانان او يا هم واړه ماشومان يا د مدافعتي نظام ناروغان د تنفس د نظام د ناروغيو له کبله مړه کيږي.

په دماغ کي د يو يا زياتو رګونو د تنګېدنې يا بندېدنې له کبله د دماغ هغې برخي ته ويني نه رسيږي او هغه مړه کيږي. که د دماغ اړونده برخه د انسان د ژوندي پاته کېدو له پاره مهمه برخه وي، نو انسان هم مړ کيږي. د تمباکو او الکوهولو استعمال، چاغوالی او د سپورټ نه کول د دماغي سکتې له يو شمېر زياتو لاملونو د لا تقويه کېدو سبب ګرځېدلای سي.

د تمباکو څکول يو له لويو وجوهاتو دی چي د انسان د زړه رګونه د کالک له کبله تنګ سي. زړه اړين اکسيجن نه ترلاسه کوي او ورباندي زيات فشار راځي او د بيلو ناروغيو پيلامه کيږي چي د انسان د د مړينی سبب ګرځي. له تماکو څکولو، زياتو غوړ يا چرب خوراک څخه اجتناب او سپورټ د دغو ناروغيو مخنيوی کولای سي.

په يو هيواد کي يا په نړيواله توګه د انسانانو د طبعي مړيني د مهمو لاملونه معلومول په دې مهم دي، چي د دغو لاملونو پر ضد د اقداماتو د لا مؤثره کولو له پاره دقيق کار وسي. عام انسان د دغو شمېرو څخه دا زده کړه کولای سي چي له هغو کارونو او د ژوند له طرز څخه ځان وساتي چي د بېلګي په توګه د ځانګړو ناروغيو د رامنځ ته کېدو لامل کيږي. (منبع: د WHO د ۲۰۱۵ کال راپور [ترتيب کوونکی: احمدولي اڅکزی])

یوازي سګريت د هرو پنځو تومورونو له ډلې څخه د یوه د رامنځ ته کیدو سبب دی. سګرت نه یوازې د سږي سرطان رامنځ ته کوي، بلکې د نورو ډیرو تومورونو د رامنځ ته کیدو لامل هم کیږي.

تر سګرېټو وروسته د سرطان دوهم لوی لامل د وزن ډیروالی دی. دلیل یې هم دا دی چې ښه انسولین د څه نا څه هر ډول سرطان د رامنځ ته کیدو امکان پیدا کوي. هغه ښځي چې وزن یې ډیر وي ډیر ښځینه هورمونونه تولیدوي او له همدې کبله په هغوی کې د سینې سرطان د رامنځ ته کیدو چانس ډیریږي.

هغه کسان چې ډیر فزیکي فعالیتونه نه لري هم په سرطان د اخته کیدو له ګواښ سره مخامخ دي. څېړنو دا خبره ثابته کړې ده چې تمرین کولای شي د سرطان مخه ونیسي. دلیل یې هم دا دی چې تمرین د انسولین درجه په بدن کې کموي او همداراز د وزن د ډیریدو مخه نیسي.

الکول هم د انسان په بدن کې د تومورونو د رامنځ ته کیدو لامل کیږي. که یو څوک له الکولو او سګريټو څخه په یوه وخت کې ګټه واخلي د سرطان امکان سل واري ډېريږي.

د ډیرې اومې غوښي خوړل د کولمو سرطان رامنځ ته کوي. تر اوسه پوري لا د دې موضوع عامل نه دی موندل شوی. د دې ناروغۍ د رامنځ ته کیدو په برخه کې د سنډا غوښه تر ټولو ډیر ضرر لري. دا په داسې حال کې ده چې ماهی بيا د سرطان د ناروغي مخه نیسي.

کله چې سړۍ پر سکرو باندي کباب پخوي نو یو ډول سرطان رامنځ ته کوونکي کیمیاوي مواد پر غوښې نښلي. کیمیاوي تجربي ښيي چې دغه مواد د تومورونو د رامنځ ته کیدو لامل کیږي. دا په داسې حال کې ده چې طبي تجربو بیا تر اوسه پورې دغه خبره ثابته کړې نه ده. د دې امکان شته چې دغه سرطانونه د غوښې له کبله رامنځ ته شي، نه په هغو پوري د نښتل شوو کیمیاوي موادو له کبله.

که سړۍ ښه خوراک وکړي او له ترکاریو، میوو او لبنیاتو څخه کار واخلي نو د سرطان مخه نیولای شي. خو اوس ساینس پوهان دې نتیجې ته رسیدلي دي چې ښه خوراک تر هغه څه چې پخوا یې فکر کیدی لږ د سرطان په مخ نیوي کې نقش لري.

د لمر UV رادیش کیدای شي چې د پوست سرطان رامنځ ته کړي.

اکسرې ګاني هم د سرطان د رامنځ ته کیدو لامل کیږي. خو دا یوازي اکسرې ګانې نه دي، کله چې سړی په الوتکه کې سفر کوي هم له سرطان رامنځته کوونکي ردیشن سره مخامخ وي.

د انسان پیپیلوما وایروسونه هم د سرطان د رامنځته کیدو لامل کیږي.

د حامله ګي ضد تابلیتونه تر یوې اندازې پورې د سینې د سرطان رامنځ ته کیدو ګواښ ډیروي. خو دغه تابلیتونه بیا تر ډیره حده پورې د نور ډول سرطانونو مخه نیسي. خو کله چې د سرطان موضوع په منځ کې وي دغه تابلیتونه تر زیانه ډیره ګټه لري.

خو که سړی هر څه سم هم وکړي، بیا هم د سرطان له ګواښه په امان کې نه وي. د سرطان نیمایي پېښي د خرابو جینونو او یا هم د عمر د لوړوالي له کبله رامنځ ته کیږي. د مغز سرطان په ډیرو مواردو کې سړۍ ته په میراث پاتيږي.