د سوريې انتظامي او امنيتي ځواک د اعتراضونو په مهارولو و نه توانېد او پوځ مداخلې ته مجبوره سو. د سوريې پوځ چي اصلي دنده ئې ظاهراً د سرائيلو له گواښونو سره مبارزه وه، د کورني جنگ ډېر لږ تجريبه ئې لرله.

د سوريې پوځ چي په ۲۰۱۱م کال کي ئې شمېر ۳۰۰زرو کسانو ته رسېد د کورني جنگ په لومړيو کلونو کي ډېر تلفات لرل. د کارپوهانو په نظر اوس به د سوريې د پوځ شمېر ۱۰۰زره وي.

د ۲۰۱۱م کال په مارچ مياشت کي د اسد رژيم د اعتراض کوونکو په سرکوبه ولو پيل وکړ. خو لږ وروسته ځيني ناراضي پوځيان بيا له مخالفانو سره ودرېدل او د مظاهره کوونکو د ملاتړ په موخه ئې د سوريې آزاد پوځ جوړ کړ.

تر سوله ايزه مظاهرو وروسته د جنگ په تودېدو سره د مظاهره کوونکو ډېر له افراطيانو سره يو ځای سول.

د «عراق او شام اسلامي دولت» ډله (داعش) چي وروسته ئې نوم «اسلامي دولت» سو، لومړی په عراق کي جوړه سوه او ډېر ژر سوريې سوريې ته خپلي پوځي او سياسي شبکې وغځولي او د ډېرو مهمو سيمو په نيولو سره ئې ځان په دغه هيواد کي مطرح کړ.

د تروريستي شبکې القاعدې پرضد نړيوالي مبارزې په ۲۰۱۲م کال کي په سوريه کي د دغي ډلي فعاليت ډېر کمزور کړ او دغه ډله ډېر ژر پر څو ښاخو ووېشل سوه چي يوې ئې د «جبهه فتح الشام» په نوم په سوريه کي سر راپورته کړ. په سوريه کي نوري افراطي ډلي هم فعاليت کوي.

روسيې چي په لومړي سر کي د اسد رژيم ته وسلې ورکولې او پوه سول چي د اسد حکومت د قدرت موازنه پر خرابېدو ده ډېر ژر ئې په دغه هيواد کي پوځي حضور ته لاره خلاصه کړه. په ۲۰۱۵م کال کي روسيې د سوريې په جنگ کي برخه واخيستله.

که څه هم چي د اوباما په وخت کي د امريکا سياست له سيمي څخه وتل وو، خو په عراق او سوريه کي د داعش حضور د امريکا شتون اړين کړی. په سوريه کي د امریکا توغندويي بريد وښوله چي دوی هم غواړي په سوريه کي اغېزمن پاته سي.

سوريه اوس يو داسي هيواد گرځېدلی چي هره ډله د يوې سيمي واک په لاس کي لري.

ايران د اسد رژيم يو له اصلي متحدانو څخه دئ. ايران د سيمي له قدرتونو سره په سوريه کي په يوه نيابتی جنگ اخته دی.

حسين همداني د ايران د سپاه يو قوماندان چي په سوريه کي وژل سوی دی. ايران تر اوسه له سوريې سره په پوځي او اقتصادي برخه کي په ميلياردو ډالره مرسته کړې ده.

په سوريه کي د ايران د سپاه پاسدارن ځواکونو په تلفاتو سره روښانه سوه چي دوی د اسد په گټه هلته جنگیږي. د دوی ځيني افغانان ول.

د سوريې په کړکېچ کي د ترکيې رول ډېر مهم او پېچل دئ. په سوريه کي د ناآراميو په پيل سره اردوغان د اسد د مخالفانو ملاتړ پيل کړ.

ترکيې هم لکه ايران فکر وکړ چي په دغه هيواد کي بې له پوځي مداخلي وضعيت د دوی په گټه نه اوړي. له يوې خوا له اسد سره مخالفت او له بله اړخه د کردي ډلو واک ته رسېدل د ترکيې له پاره د سردرد جوړ کړی.

که څه هم د سعودي عربستان په مشرتوب په فارس خليج کي عربي هيوادونو سوريې ته پوځونه نه دي لېږلي، خو د «اسلامي جبهې» جوړيدل چي مخامخ د عربستان څخه مرستي ترلاسه کوي خپله يو څه دي. قطر او متحد امارات هم په خپل وار سره په سوريه کي د اسد د مخالفانو ملاتړ کوي.

د لبنان حزب الله ډله هم د سوريې په جنگ کي اخته ده. حزب الله چي سړی ويلای سي په لبنان او سيمه کي د ايران پوځي بازو دی، نه ئې سوای کولای چي د سوريې په جنگ کي بې طرفه پاته سي.

ايران له عراق سره په جنگ کي تجربه پيدا کړه چي د خپلو اهدافو له پاره کولای سي شيعه ډلي و کاروي. په دوی کي «لشکر فاطميون» دله چي له افغان شيعه گانو څخه جوړه ده تر ټولو مهمه ده. يوه بله ډله بيا د «گروه زينبيون» په نوم د پاکستاني شيعه گانو ده. دغه ډلي د ايران په سپاه قدس پوري مربوط دي.

په کوباني ښار کي له داعش سره په جگړه کي کردانو وښووله چي دوی له افراطيانو سره په جگړه کي ښه متحدان دي. ترکيه بيا په سیمه کي د کردانو د نفوذ زياتېدو سخت مخالف دي.

د سوريې کردان چي د اسد خاندان د حکومت پر مهال له حقوقو بې برخي ول، دغه سیاسي تحولات پخپله گټه کاروي. کردان د اسد رژيم او نورو افراطي ډلو پرضد سخت مقاومت کړی دئ.

اسرائيلو له سوريې حکومت سره د مخالفت سره سره تر اوسه د اسد رژيم د مخالفانو ملاتړ کړی نه دئ. دوی يوازي د ايران او حزب الله ډلي د وسلو په زېرمو بريدونه کړي دي. د سياسي چارو کار پوهانو په خبره د سوريې له کړکېچه تر ټولو زياته اسرائيلو گټه اخيستې ده.

په سوريه کي د بشارالاسد رژيم پرضد پاڅون د ۲۰۱۱ کال د مارچ د مياشتي پر ۱۵ نېټه له اعتراضونو سره پيل سوي. د اعتراضونو په لومړيو ورځو کي د کومت او احتجاج کوونکو تر منځ په اخ و ډب کي نزدې سل تنه ووژل سول.

د ۲۰۱۱ کال په جون مياشت کي لومړی ځل وو چي د سوريې له اړخه د ترکيې پرخاوره باندي توغندی لگېدلې تر هغه وروسته د سوريې او ترکيې او دغه راز لبنان او اردن تر منځ سرحدي شخړي پيل سوې.

د بشارالاسد رژیم له خوا د سوريې د اعتراض کوونکو تر ټکولو وروسته د ملگرو ملتونو د امنيت شورا په لومړي وار د سوريې رژيم د محکومولو له پاره يوې موافقې ته سره ورسېده.

د حمص ښار چي پاڅونکوونکو ستر مرکز وو، سخته مرگ ژوبله پکښې رامنځ ته سوه چي په دغه وخت کي په سوو انسانان ووژل سول.

د نړۍ تر ۶۰ هيواونو زيات سره راټول سول او د «سوريې د دوستانو ډله» يې جوړه کړه، تر څو په سوريه کي کړکېچ ته د پای ټکی کښېږدي.

د ملگرو ملتونو د امنيت شورا د پريکړي له مخي دغه سازمان سوريې ته د اوضاع د څېړلو له پاره خپل استازي ولېږل.

د ملگرو ملتونو پخوانی سرمنشي کوفي عنان چي د دغه سازمان له خوا د سوريې د کړکېچ د حل له پاره څانگړی استازی معرفي سوی وو خپله ناکامي اعلان کړه. دغه راز په دغه وخت کي د بشري حقونو سازمانونو په سوريه کي د تازه ووژنو خبر ورکړ.

د امریکا متحده ايالاتو جمهور رئيس بارک اوباما، سوريې ته گواښ وکړ چي که تر «سرې کرښي» ترسي له جدي پايلو سره به مخامخ سي. تر «سرې کرښي» تېرېدل د کيمياوي وسلو استعمال ښوول سوی وو.

د «سوريې د دوستانو» ډلي اعلان وکړ چي د دغه هيواد د اپوزيسيون د ملاتړ قصد لري. خو د اسد مخالفينو ته د درنو وسلو له ورکولو څخه به ډډه وکړي.

د اسد رژيم مخالفينو او د هغه پوځ يو پر بل باندي د کيمياوي وسلو د استعمال تورونه ولگول.

د سپيني ماڼۍ د امنيتي مشاور مرستيال روښانه کړه چي د امريکا د اطلاعاتو سازمان په دې باور دی چي د اسد پوځ د عملياتو پر مهال کيمياوي وسلې استعمال کړي دي.

په لندن کي د سوريې د بشري حقونو سازمان اعلان وکړ چي د سوريې په جگړه کي د وژل سوو کسانو شمېر تر يو لکو تنو واووښت. د دغه سازمان د معلوماتو له مخي په وژل سوو کسانو کي نزدې پنځه زره تنه کوچنيان دي.

په ملگرو ملتونو کي د روسيې استازي ويتالي چورکين، وويل چي د سوريې حکومت مخالفينو د خان العسل ښار په شاوخوا کي زهرجن گاز استعمال کړی دی. هغه وويل چي دغه څېړني د سوريې د حکومت په غوښتنه سره ترسره سوې. روسيه د سوري رژيم يو له اصلي ملاتړو څخه شمېرل کيږي.

د اسد رژيم د مخالفينو خبر ورکړ چي په زهرجن گاز سره نزدې ۱۳۰۰ تنه ملکيان وژل سوي دي. د اگست مياشتي د ۲۱ په ماښام د ملگرو ملتونو د امنيت شورا ځانگړې غونډه وکړه او په هغه کښي په سوريه کي د زهرجن گاز د استعمال په اړه خبري وسوې.

تر ډيرو جنجالونو وروسته د اسد رژيم دمشق ته څيرمه د زهرجن گاز د استعمال په اړه د ملگرو ملتونو څېړنکو ته د پلټونو اجازه ورکړه.

د ملگرو ملتونو څانگړو پلټونو کي دمشق ته څېرمه د گازو د استعمال په اړه خپلي پلټني پيل کړې.

د امريکا متحده ايالاتو د بهرنيو چازو وزير په سپينه ماڼۍ کي وويل، چي په سوريه کي د گازو د استعمال په اړه ترديد د يقيني کېدو په حال کي دی. هغه وويل چي د اسد رژيم کيمياوي وسلې کار ولي دي.

د فرانسي جمهور رئيس فرانسوا اولاند په يوه تلويزيوني وينا کي وويل چي په سوريه کي له زهرجن گاز څخه کار اخيستل سوی دی او په دې اړه ئې بايد مسئولین جواب ووايي.

د امريکا متحده ايالاتونو د دفاع وزير چاک هيگل وويل، چي هيواد ئې دې ته تيار دی چي د اوباما له دستور سره سم پر سوريه باندي بريد وکړي. هغه وويل چي پوځ يې حملې ته تيار دی.

د امريکا متحده ايالاتو مرستيال ولسمشر جو بايدن په سوريه کي د اسد رژيم له خوا د زهرجن گاز د استعمال په اړه وويل: «د کيمياوي وسلو کار کوونکو ته بايد سزا ورکړل سي.» هغه زياته کړه: «زه او جمهور رئيس په دې فکر کي يو چي هغه څو ک بايد خپله کړي په سزا ورسيږي چي پر بې گنا کوچنياو، ښځو او نارينو باندي کيمياوي وسلې کاروي.»