آیا دا کيدای شي چې د ايران اتومي پروګرام په اصل کې پوځي موخه ولري؟ دا هغه شکونه دي چې د اتومي انرژۍ نړيوال آژانس تېره اونۍ په وړاندې کړل شوي رپوټ کې راپورته کړي دي.
د اتومي انرژۍ نړيوال آژانس ويلي دي چې ايران تر هغه اندازې د ډېرو يورانيمو غني کولو ته دوام ورکړی دی چې د ۲۰۱۵م کال په اتومي تړون کې ټاکل شوې وه. ايران پر دغه تړون له امريکا، فرانسې، روسیې، بريتانيا، آلمان او همدا راز له اروپايي اتحاديې سره هوکړه کړې وه.
خو د رپوټ په حواله په تېر اګست مياشت کې د ايران د غني شويو يورانيمو ذخيره ۳،۹۴۰ کيلوګرامه اټکل شوې وه چې دا په تړون کې تر ټاکل شوي حد څخه ۱۹ چنده ډېر دي.
د اتومي انرژۍ نړيوال آژانس ويلي دی چې «د داسې تضمين د ورکولو په دريځ کې قرار نه لري چې وويلی شو د ايران اتومي پروګرام په بشپړه توګه سوله ایز دی.»
زياته شوې چې له ایران څخه په نا اعلان شويو ساحو کې د اتومي موادو په اړه پوښتنه شوې ده او د اتومي انرژۍ د نړيوال آژانس مشر رافايل ګروسي «په دې اړه ډېرې انديښنې لري چې ايران له دغه کميټې سره د رپوټ د چمتو کولو په دې موده کې د خونديتوب د نه ځواب شويو مسئلو په اړه نه دی غږيدلی او په دې ترتيب د هغو د حل کولو په برخه کې هم هیڅ پرمختګ نه دی شوی.»
«ایران د یورانیمو ۶۰ سلنه غني کول پيل کړي دي»
د اتومي انرژۍ نړيوال آژانس پر ايران فشار اچوي چې د ۲۰۱۵م کال اتومي تړون ته ژمن پاته شي. په يوه بل مخکني رپوټ کې ياد آژانس دا هم ويلي ول چې د ايران له خوا د څار د ۲۷ کامرو د لېرې کولو پر پريکړه خواشينی دی. دې ګام د اتومي انرژۍ د نړيوال آژانس د دې تضمين د ورکولو وړتيا لږه کړې ده چې د ايران اتومي پروګرام اتومي موخې نه لري.
د اتومي انرژۍ د نړيوال آژانس په حواله ايران د غني شويو يورانيمو زيرمه کولو ته دوام ورکړی دی په داسې حال چې د دغي کمېټې د څارونکو لاس رسی یې محدود کړی دی. په ويانا کې اوس ديپلوماتانو ويلي دي چې دا به د دريو او يا څلورو اوونيو ترمنځ وخت ونيسي څو ايران دومره اندازه غني شوي يورانيم ولري چې د يوه اتومي بم د جوړولو له پاره کافي وي.
يو اتومي بم هيڅ معنا نه لري
خو د ديپلوماتو دغه څرګندونې په دې معنا نه دي چې ايران به هرو مرو داسې وغواړي. په هامبورګ کې د منځني ختیځ د مطالعاتو «GIGA» انستيتويت يو څيړونکی محمد باقر فاروقي وويل دا رښتيا ده چې ايران به د يوه اتومي بم جوړولو له پاره کافي يورانيم ولري. هغه زياته کړه: «خو دا به د يوازې يوه اتومي بم د جوړولو له پاره بسنه وکړي، نه د بمونو د يوې لړۍ له پاره.»
نوموړي له دويچه ويله سره په خبرو کې زياته کړه: «په پوځي توګه د يوه بم جوړول هيڅ معنا نه لري. د نړۍ اتومي قدرتونه پر يوازې يوه بم تکيه نه کوي. هيڅ ډول جګړه په دې توګه پرمخ نه شي تللای.»
ايران ډيری وسلې خپله جوړوي لکه ټانکونه او نور پوځي تجهیزاتانځور: khabaronline د فاروقي په حواله نور وجوهات هم شته چې ولې ايران د يوه اتومي بم له درلودو لېرې دی. هغه زياتوي چې دغه هيواد د يوه اتومي بم د جوړولو ټول اجزا نه لري – په دې کې پر نورو سربیره ديتوناتور يا اورلګوونکی کې شامل دی.
نوموړي وويل: «د اتومي قدرتونو تاريخ ښوولې دا چې په حقيقت کې د اتومي وسلو د درجې د موادو څخه د يوه بم جوړول کلونه وخت نيسي.» هغه زياته کړې: «د اتومي انرژۍ نړيوال آژانس خو د اوسني وضعيت جديتوب ښه تشريح کړی دی خو له دې څخه سړی داسې نه شي انګیرلې چې ايران په رښتيا هم د يوه اتومي بم جوړولو په درشل کې دی.»
د هامبورګ په پوهنتون کې د سولې او امنيتي تګلارې د انستيتويت څيړونکی اوليور ماير هم موافق دی چې دا مطمناً د اندېښنې وړ ده چې ايران اوس د ۲۰۱۵ م کال د تړون تر اندازې ډېر يورانيم غني کړي. خو د هغه په خبره په يوه پړاو کې دغه هيواد د درنو اوبو اتومي دستګاه هم لرله چې د پلوتونيمو د جوړولو وړتيا یې لرله. پلوتونيم هم د اتومي بم په جوړولو کې کاريږي.
ماير زياتوي: «خو دمګړۍ دغه لاره هم تړل شوې ده.» ماير هم تائيد کړې چې ايرانيان د يوه اتومي بم د جوړولو په موخه لا ډېرو هلو ځلو ته اړتيا لري. هغه وويل: «ایران ظاهراً د توغنديو له پاره د سرګلولو په اړه هم څېړنه پېل کړې وه، خو د ۲۰۰۹ م کال راهيسې په دې اړه هم کومې نخښې نښانې نه ښکاري چې دغه کار دې دوام لرلی وي او يا دې له سر پېل شوی وي.»
سياسي فشار
چې داسې ده نو بيا ولې ايران په دومره چټکۍ يورانيم غني کوي؟ د فاروقي په حواله دلته د تهران له پاره سیاسي فشار مطرح دی. د ايراني مشرتابه له ليدلوري د ۲۰۱۵م کال اتومي تړون چې د ګډو جامع اقداماتو پروګرام نوم ورته ورکړل شوی وو، شرايط هغه وخت بې اعتباره شوي ول چې د پخواني ولسمشر دونالد ترمپ ادارې په ۲۰۱۸م کال کې دغه تړون په يو اړخیزه توګه لغوه کړ.
اروپايي اتحادیه: د ایران پر اټومي تړون به ژر موافقه رامنځته شي
د جو بايدن له ولسمشرۍ راهيسې امريکا متحده ايالات هڅه کوي چې د دغه تړون د يوې بڼې د رامنځته کولو په اړه خبرې اترې ترسره کړي.
فاروقي وايي: «په دې ترتيب د يورانيمو غني کول دا موخه لري چې امريکا او نور نقش لرونکي د هغه تړون امضاء کولو ته اماده شي چې لا تر مخه پرې په ويانا کې بشپړ مذاکرات ترسره شوي دي.»
دا سياسي فشار داسې مهال نور هم ډېر دی چې په امريکا کې د منځنۍ دورې انتخابات رانزدې دي. په دې انتخاباتو کې د کانګرس او ځيني د سنا مجلس غړي ټاکل کيږي.
ب. ص/ ن. ز (Kersten Knipp)
زموږ له آرشيف څخه:
د ايران او اسرائيل پټه جګړه په انځورونو کې
په داسي حال کې چې عربي ملکونه له اسرائيل سره د فلسطين پر سر خپلې ترینګلې اړیکي پای ته رسوي، د ايران او اسرائيل د «پټې» جګړې لمبې هره ورځ له يوې ګوښې راپورته کيږې. د ايران او اسرائيل پټه جګړه په دې انځوريز راپور کې: انځور: Reuters/WANA/N. Tabatabaee په داسې حال کې چې په ايران کې د بيرغ جوړولو کارخانې په مظاهرو کې د بیرغ سوزولو او تر پښو لاندې کولو له پاره د اسرائيل بيرغونه تولیدوي، عربې هيوادونه مخکې له مخکې خپلې خصمانه اړيکې له اسرائيل سره د فلسطين په اړه پاې ته رسوې.
انځور: Reuters/WANA/N. Tabatabaee د نطنز پر تاسیساتو پرله پسې بريدونه د «تکنالوژۍ هستوي ملي ورځ» او د نطنز د تاسيساتو بيا رغولو څخه يوه ورځ وروسته يې د بريښنا پر سیستم برید وشو. د ایران د هستوي انرژۍ رئيس علي اکبر صالحې دا بريد د «هستوي ترهګرۍ» په نامه یاد کړ.
انځور: picture-alliance/Tampa Bay Times رسنيو د اپريل پر اومه نېټه د «ایران ساويز» پر بیړۍ د برید خبر ورکړ. نيويارک ټايمز، دغه حمله د اسرائيل له خوا ګنلې وه او ليکلې يې ول، چې دغه برید د لوري او هلپوس رې په نامه د اسرائيلو پر سوداګریزو بیړیو باندي د بريد په ځواب کې شوی دی.
انځور: Planet Labs Inc/AP/picture alliance له ليري څخه د فخري زاده ترور د ايران د دفاع وزارت معاون او د پوځ مشر محسن فخری زاده، چې په اتمي پروګرام کې له ګډون مخکې يې له حسن تهراني سره شمالي کوريا ته سفر وکړ او د ايران د توغندیو پروګرام بنسټ يې کيښود. هغه په يوه چاودنه کې وويشتل شو. د ده د مړيني په هکله د اسرائيلو لومړي وزير بينيامین نتانياهو ويلي وو:«د هغه نوم په ياد کي وساتئ».
انځور: IRIB NEWS AGENCY/AFP د اسرائيلو له منځه وړلو خبردارې د ايران اسلامي جمهوريت کابو ټول مقامات اسرائيل په نابودولو ګواښې.
انځور: MIZAN د تهران پر محور برید ـ د لبنان سویل اسرائيل د ايران اسلامي جمهوريت د عراق او سوريې له لارې د لبنان په سويل کې حزب الله ته د نظامي تجهيزاتو په رسولو تورنوي او تل په دغه سيمو کې د «ایران متحد حزب الله» پر مرکزونو بريدونه کوي.
انځور: picture-alliance/AP Photo/Sana په ایران پورې تړلې ځواکونو باندې بريد د دسمبر پر ۲۴ مه خبري رسنيو خبر ورکړ، په سوریه کي په شپنيو عملیاتو کې چې احتمالا د اسرائيل له خوا ترسره شوي ۵۷ کسان چې په هغوی کې ۳۱ يې د ايران له پوځ سره نږدي کسان وو، وژل شوي دي.
انځور: Mizan اسرائيل ته د ایران د هستوي ارشيف انتقال د اسرائيل لومړي وزير بنيامین نتانياهو د ايران هستوي اسنادو غلا کولو په موخه د خپل هيواد د خفیه دستګاه عملیاتو څخه خبر ورکړ.
انځور: Reuters/A. Cohen په اسرائيل کې ايرانې توکې بنيامن نتانياهو د مونشن امنيتي کنفرانس په بهير کې د اسرائيلو په فضا کي د ايران د يوې ويشتل شوي بې پيلوټه الوتکي ټوټې گډونوالو ته وښوولې.
انځور: picture-alliance/dpa/MSC 2018/L. Preiss په نطنز کې د سرائيل بې پيلوټه الوتکه په ۲۰۱۴م کال کې د ایران سپاه پاسداران په یوه خبرپاڼه کي ویلي ول چې د سرائيل يوه بې پيلوټه الوتکه چې له رادار څخه د پټېدو توان لري او د «نطنز هستوي سیمي حریم» ته يې د ننوتلو قصد درلود، ويشتلې او راغورځولې ده.
انځور: mashreghnews د غزې تراړې ته د وسلو لیږد د اسرائيلو سمندري ځواک په ۱۳۹۲ کال کې د«کلوس سي» په نوم يوې بار وړونکي بیړۍ چې د پاناما بیرغ پرې رپېد، د درولو خبر ورکړ. په دغه بیړۍ کې د فلسطينيانو له پاره د ايران توغندي بار ول.
انځور: Kate Shuttleworth د ملګرو ملتونو په عمومي غوڼده کې خبرداری بينامین نتانياهو په ۲۰۱۲م کال کي د دغه انځور په ښکاره کولو سره د ايران اسلامي جمهوریت له اتمی بمب جوړولو څخه خبرداری ورکړی وو.
انځور: Getty Images د «توغنديو د پروګرام پلار» په وژلو کي د اسرائيل ونډه په خپله يې ويلې ول: «زما پر قبر وليکئ، دلته داسي کس خښ دی چې غوښتل يې اسرائيل له منځه يوسې.» سپاه پاسداران په دې بريد کي د اسرائيل ونډه رد کړه او د حسن تهراني وژل يې يوه پيښه وګڼله. خو ورور يې بيا وويل چې دا يوه پيښه نه وه، بلکې له مخکې جوړ شوی ترهګريز پلان وو.
انځور: Fars په ۲۰۱۲ م کې په بانکوک کي بمب ايښودنه تايلند، ايران په بانکونک کي د اسرائيل د ديپلوماتانو په ترورولو ګرم وګڼه. دغه درې تنه تورن کسان ايراني اتباع ول.
انځور: AP/Spokesman Office of National Thai Police د هستوی پروسې اړوندو کسانو ترور له ۱۳۸۸ تر ۱۳۹۰ پوري د هغه عملیاتو په ترڅ کي چې ترسره شوي لکه په موټرو پورې نښلول شوي مقناطيسې بمونو په چاودنو کي د ایران په اتومی پروګرام کي ګډ کسان د ترهګریزو حملو ښکار شول.
انځور: FARS/ Borhannews د ایران د اطلاعاتو وزارت په ۱۳۹۱کال کي اعلان وکړ چې يوه ترهګره ډله يې په نخښه کړې او نيولې ده. ۱۲ نیول شوی کسانو د تلويزون په مستنده خپرونه کي د اسرائيل تر نظر لاندې د ترور په هکله «اعتراف» وکړ. په ۱۳۹۸ کي معلومه شوه چې نیول شویو کسانو له ترهګرۍ سره کومه اړیکه نه درلوده، بلکي د شکنجو له کبله اعتراف ته اړ شوی ول. پرته له مجيد جمالي چې اعدام شو، پاتې نور آزاد شول.
انځور: Shahr.ir د ايران يورانیمو غني کولو استاکس نت انترنتي تاسیساتو باندي سايبرې حمله.
انځور: MEHR په ارجنتين کي د یهوديانو په مرکز کې چاودنه د ۱۹۹۴م کال کې د ارجنتين په بونيوس آيرس کي د یهوديانو په «آميا» مرکز کې ترهګريز بريد د ۸۵ کسانو د مړيني سبب شو او تر ۲۰۰ زيات کسان پکي ټپيان شول. د ارجنتين دولت په دغه چاودنه کې تر اوسه درې وارې ايران په لاس لرلو تورن کړی او ادعا يې کړې ده چې د بريد طرحه په تهران کي جوړه شوی وه.
انځور: picture-alliance/dpa
