بيت المقدس ښايي د نړۍ تر ټولو شخړيز ښار وي. دغه شخړيزوالی يې نوی نه دی، بلکه زښت زيات اوږد تاريخ لري. دلته په لږ فاصله کي کنيسې، کليساوي او مساجد جوړ سوي دي. همدغه بېلابېلوالی د بيت المقدس ښار لاندي پرتو د لرغونپوهانو له پاره په زړه پوري لرغونو آثارو کي هم څرګند دی. په ۲۰۲۰ کال دغه تقريبا ۱۸۰۰ کاله پخوانی لرغونی کلی تر مځکي لاندي وموندل سو.

لرغونپوهانو په دغه نژدې وخت کي د «ديوال ندبه» يا د «وير ديوال» لاندي د تر مځکي لاندي اوبو ذخيره کي دغه مرمۍ وموندلې. اټکل کيږي چي دغه مرمۍ به د ۱۹۶۷ ميلادي کال وي کله چي د اسرائيل او عربي ګاونډي هيوادونو تر منځ يې شپږ ورځنۍ جګړه ترسره سوه. هغه وخت لا يروشلم د اُردن هيواد برخه وه. په جګړه کي له بريا وروسته اسرائيل يروشلم د خپلي خاوري برخه وګرځاوه.

د اسرائيل له خوا د ختيځ يروشلم نيولو لرغونپوهانو ته هم زياته ګټه وکړه. په دې ترڅ کی د «وير ديوال» ته څېرمه د ښار يوه ناحيه ونړول سوه او په دې توګه پکښي کيندنې ممکنه سوې. دغه کيدنې تر نن پوري ادامه لري. په ۲۰۱۷ کال د تياتر يوه برخه او په همدې شان د «وير ديوال» يوه جزوي برخه وموندله سوه چي تر مځکي اته متره لاندي پراته ول. لرغونپوه تېهيلا ليبرمن په وينا ښايي دغه د ديوال تر ټولو بهتريني ډبري وي.

دغه کاشي کاري ۱۵۰۰ کاله پخوانۍ ده. دغه د ښار په شمال کي په ۲۰۱۷ کال د دمشقي ځيرمه تونونو سره څېرمه د تعميراتي کارګرو له خوا وموندل سوه. پر دغه باندي د بيزانس د قيصر جستيني لومړي نوم ليکل سوی دی. اټکل کيږي چي دغه به د يو زيارت برخه وي. د مسؤل لرغونپوه دېويد ګېلمن په وينا دا معجزې ته نژدې موندنه ده ځکه چي «هر لرغونپوه په زياته د دا ډول ښه ساتل سوي ليک موندلو ارمان لري.»

د ښار په ختيځه او عربي برخه شرافت کي په ۲۰۱۹ کال د کيندنو پر وخت تر ۲۰۰۰ کالو زيات زوړ کلی، د شرابو د جام ټوټې، له زيتونو غوړي ايستونکی ميچن او يو شمېر خاورين لوښي وموندل سول. لرغونپوهان په زياته هغه يو غار ته زيات ارزښت ورکوي چي په ديوالونو کي يې مړي ښخ سوي دي. خو دغه د اورتودوکس يهوديانو په غوښتنه بېرته وتړل سو.

پلټونکو په ۲۰۱۹ کال په خپلو کيندنو کي له يروشلم څخه ۳۰ کلومتره په لوېديځ کي د شپږمي ميلادي پيړۍ يوه کليسا وموندله. د پروژې مسؤل لرغونپوه بنيامين ستورکان وايي چي په يروشلم کي په سونو زړي کليساوي موندل سوي دي. د هغه په وينا البته دغه کليسا ځکه استثنايي ده، ځکه چي «په ډېر ښه حالت کي پاته ده.» دغه کليسا کوم لوی شهيد ته وقف سوې چي نوم يې لا نه دی څرګند.

په يروشلم کي د غزې و سرحد ته نژدې د نورو آثارو تر څنګ يو ۵۰۰۰ کاله پخوانی قصر وموندل سو. په دغه کي موندل سوو خاورينو لوښو څخه نه يوازي دا څرګنده سوه چي هغه وخت څنګه لوښي او له کومو خاورو جوړېدل، بلکه په دغو لوښو کي د هغې لرغونې خميرې پاتي شوني هم وموندل سوې چي ورڅخه د الکهولي مشروب بيرو په جوړولو کي کار اخيستل کيدی. کارپوهانو له دغې خميرې څخه په ۲۰۱۹ کال تازه بير جوړ کړل.

اماتور لرغونپوهانو په ۲۰۱۵ کال له يروشلم څخه په شمال کي ۱۲۰ کلومتره ليري د مديترانې د سيزاريا په بندر کي يوه طلايي خزانه وموندله. دا هغه وخت د اسرائيل د تاريخ تر ټولو لويه خزانه وه. موندونکو لومړی فکر وکړ چي دغه ۲۰۰۰ سيکې د لوبو دي. خو وروسته پوه سول چي دغه د لسمي پيړۍ څخه دي او له اصلي طلا يا سرو زرو جوړي دي. اټکل کيږي چي دغه به د يوې داسي کښتۍ دننه وې چي د ماليې پيسې يې مصر ته انتقالولې.

لرغونپوه ديتر ويوېګر او د هغه پلټونکي ډلي پنځه کاله پرله پسې د يروشلم د لرغوني ښاري ديوال لټون وکړ. اوس معلومه سوې چي د تورات په زمانه کي دغه ديوال له سره هلته نه ؤ تېر سوی، چيري چي يې اټکل کيدی. دا د ساينسپوهانو له پاره يوه د هايجانۍ وړ موندنه وه. د ويوېګر له پاره دا دا معنی لري چي هغه به خپل لټون ته ادامه ورکوي.