د امریکا متحده ایالاتو ولسمشر دونالد ترمپ، په هغه مرکه کې چې د یکشنبې (د نومبر میاشتې ۲ نیټه) په ورځ په CBS تلویزوني شبکه کې خپره ویلي: «روسیه ازموېنه کوي، چین ازموېنه کوي، خو په هکله یې څه نه وایي» ترمپ زیاته کړه «څوک نه پوهیږي چې دوی په کوم ځای کې ازموېنه کوي. دوی د ځمکې په عمق کې ازموېنه ترسره کوي، چیرې چې خلک دقیق نه پوهیږي چې د ازموېنې پر مهال څه پيښیږي.»
همدارنګه په شمالي کوریا او پاکستان کې ازموېنې ترسره کیږي. د امریکا ولسمشر ټينګار وکړ: «زه نه غواړم چې موږ دې یوازنې هیواد اوسو چې هیڅ ازموېنه نه کوي.»
ترمپ د چهارشنبې په ورځ د اټومي وسلو د ازموېنې د بیا پیلولو اعلان وکړ چې له امله یې په نړیواله کچه انديښنه او سرګرداني رامنځته شوه.
کارپوهان په دې اړه غور کوي چې آیا ولسمشر د داسې وسلو د ازموېنې په اړه غږیږي لکه بالستیک توغندي، چې د اټومي سرګولولو لیږدونکي دي، که څنګه.
له CBS شبکې سره په مرکه کې ترمپ د دې پوښتنې په ځواب کې چې آیا له ۱۹۹۲م کال وروسته ټاکل شوې ده یو ځل بیا په امریکا کې د اټومي وسلو چاودنه وشي؛ ځواب ورکړ: «زه وایم چې موږ به د اټومي وسلو ازموېنه وکړو، لکه نور هیوادونه یې چې کوي، هو.»
امریکا په وروستي ځل کله اټومي ازموېنه کړې وه؟
مخکې تر دې د امریکا د انرژۍ وزیر کریس رایت ویلي و چې یوزاې د «سیستمونو ازموېنه» پلان شوې ده. رایت د یکشنبې په ورځ د فاکس نیوز شبکې ته وویل: «دا اټومي انفجارونه نه دي »د اټومې وسلې ټولې برخې به و ازماېل شي، بې له دې چې کومه اټومي چاودنه رامنځته شي.
امریکا په وروستي ځل په ۱۹۹۲م کال کې په نوادا ایالت کې د اټومي وسلو ازموېنه ترسره کړې وه، چې وروسته له هغې جورج W. H. بوش د هغه وخت ولسمشر یوه وقفه اعلان کړه چې له هغه وخت راهیسې د امریکا متحده ایالاتو ټولو حکومتونو مراعت کړې ده.
د امریکا د دیموکرات ولسمشر بیل کلینټن د جمهوري ریاست پر مهال دغه هیواد په ۱۹۹۶م کال کې د ټولو اټومي وسلو د ازمایش د منع تړون (CTBT) چې په نړیواله کچه ټول انفجاري ازموېنې منع کوي، لاسلیک کړ.
په هر حال امریکا لکه د چین په څیر دغه تړون تصویب نه کړ، له همدې امله هیڅکله عملي یا نافذ نه شو. روسیې د ولادیمیر پوتین تر رهبرۍ لاندې په ۲۰۲۳م کال کې دغه تړون لغوه اعلان کړ، هغه اقدام چې د امریکا له سختو نیوکو سره مخامخ شوی وو.
اوس د نړۍ کوم هیواد څومره اټومي وسلې لري؟
د سپيري د تازه رپوټ په حواله، اوس په نړۍ کې د اټومي وسلو شمیر کم شوی دی، خو د اټومې وسلو درلودونکي هیوادونه خپل اټومي بمونه لا عصري او وژونکي کوي. دا چې کوم هیواد څومره اټومي بمونه لري، په انځوريز رپوټ کې يې ولولئ!
انځور: Getty Images/AFP/J. Samadد سپيرې رپوټ وايي چې اوس مهال روسيه د نړۍ په سطحه تر ټولو ډيرې يعنې ۶۳۷۵ اټومې وسلې لري. روسيې اوس مهال ۱۵۷۰ اټومې وسلې نصب کړې هم دي. پخواني شوروي اتحاد د لومړي ځل له پاره ۱۹۴۹م کال کي اټومې آزموينه کړې وه. په ۲۰۱۵م کې روسيې ۸۰۰۰ اټومې وسلې درولودلې. سپرې دا هم ويلی دی چې روسیه او امريکا نوې او قیمتي اټومې وسلې تولیدوي.
د سپيري په حواله، امريکا اوس مهال ۵۸۰۰ اټومې وسلې لري چې ۱۷۵۰ يې نصب کړل شوي هم دي. امريکا په لومړي ځل په ۱۹۴۵م کال کې خپله اټومي آزموينه وکړه چې يو څه موده وروسته يې د جاپان پر هيروشيما او ناګاساکي ښارونو اټومې بمونه استعمال کړل. د ترمپ اداره اوس د اټومي وسلو پر عصری کولو کار کوي. امريکا د ۲۰۱۹م کال راهیسې د اتومي وسلو د ذخیرو په اړه د معلوماتو خپرول درولي دي.
اټکل کيږي چې چين اوس مهال ۳۲۰ اټومي بمونه لري او د سيپرې رپوټ په حواله چین هم اوسمهال د خپلو اټومي وسلو سيستم پر لا عصري کولو کار کوي. چين د آسيا تر ټولو بډای هيواد دی او د نړۍ په سطحه تر ټولو ستر پوځ لري. خو پوځي واقعي وړتيا په اړه يې او دا چې څومره نصب کړې اټومې وسلي لرې، معلومات نشته. چين خپله لومړنۍ اټومي آزموینه په کال ۱۹۶۴ کې کړې وه.
د اروپا په سطحه تر ټولو ډيره اټومې وسله فرانسه لري. شمیر يې ۲۹۰ ښودل شوی دی چې له ډلې څخه يې ۲۸۰ يې نصب کړل شوي دي. فرانسې په ۱۹۶۰م کال کې د اټومي وسلو جوړولو تکنالوژي ته لاسرسی پيدا کړ. سيپرې وايي چې فرانسه اوس هم تر يوه حده پورې د خپلو اټومي وسلو په اړه معلومات خپروي.
بريتانيا خپله لومړنۍ اټومي آزموینه په ۱۹۵۲م کال کې ترسره کړه. بريټانيا چې د امریکا متحده ايالاتو نژدې دوست هیواد دی، په ۲۱۵ شمیر کې اټومې وسلې لري چې ۱۲۰ يې نصب کړل شوي دي. دغه هیواد ويلي دی چې د خپلو اټومي وسلو زیرمه يې لږ کړې او ۱۸۰ ته يې راښکته کړې ده.
د پاکستان د اټومي وسلو شمیر ۱۶۰ ته رسیږي. د سيپري په حواله، وروسته له هغې چې پاکستان په ۱۹۹۸م کال کې اټومي بم جوړ کړ، دغه هیواد او هند د مختلفو اټومي وسلو تولید ته زور ورکړ. د پاکستان او هندوستان په حواله د دوی د اټومي وسلي يوازې د دفاعی مقصدونو له پاره دي. دغه دوه هیوادونه چې ښه مناسبات نه لري، د چارو کارپوهان وايي که تر منځ يې جګړه ونښلی نو په اټومي جګړه هم بدلیدلای شي.
هندوستان د ۱۵۰ اټومي بمونه لري. هند خپله لومړنۍ اټومي آزموينه په ۱۹۷۴م کال کي او دوهمه يې ۱۹۹۸ کې وکړه. هند ژمنه کړې چې له چين او پاکستان سره د سرحدي ستونزو پر لرلو سربیره به د خپلې خوا په لومړي ځل اټومې حملې نه کوي. پاکستان او هند د خپلو توغندیزو آزموينو په اړه معلومات خپروي، خو د اټومي وسلو په اړه يې ډير لږ معلومات خپاره کوي.
هندوستان تر ۱۱۰ پورې اټومي بمونه لري. هند خپله لومړنۍ اټومي آزموينه په کال ۱۹۷۴ او دوهمه يې ۱۹۹۸ کې ترسره کړې ده. دغه هیواد ژمن دی چې چين او پاکستان سره د سرحدي ستونزو د لرلو سربیره به د خپلې خوا په لومړي ځل اټومې حملې نه ترسره کوي.
اسرائيل چې د ۱۹۴۸ تر ۱۹۷۳ کال پورې يې درې ځله له عربي هیوادونو سره جګړې کړې دي، د اټومي وسلو شمير يې ۹۰ ته رسیږي. اسرائيل د خپل سیاست له مخې اوس هم د خپلو اټومي پروګرامونو په اړه هيڅ معلومات نه خپروي.
شمالی کوریا له ۳۰ نه نيولې تر ۴۰ پورې اټومي وسلې لرې. تیر کال د امريکا ولسمشر دونالد ترمپ او د شمالي کوريا رهبر کيم جونګ وليدل. تر دغې ليدنې وروسته شمالي کوريا د خپلو توغندويزو او اټومي آزموينو د درولو اعلان وکړ. که څه هم د شمالي کوريا اصلي ستونزه له سويلي کوریا سره ده، خو بیا هم لويديځ د دغه هيواد له اټومي پروګرام څخه انديښنه لري.
د ملګرو ملتونو له خوا پر لګول شوو تحریمونو سربیره، شمالي کوريا په ۲۰۰۶م کال کې د اټومي وسلو یوه آزموینه ترسره کړې وه.
