د چين په شينجيانګ خپلواکمنه سيمه کي اوسېدونکي اکثريت ايغوريان دي. د هغوی ژبه ترکي ريښې لري.

د ايغوريانو اکثريت سني مذهبه مسلمانان دي.

د «ايغور» لغت د لومړي ځل له پاره په ۱۹۲۱ کال په تاشکند کي په يو کانفرانس کي دغې قبيلې ته وټاکل سو.

پخوا ايغوريانو ځان ته د ترکي نژادو خطاب نه کاوه. خو اوس اکثريت ځان ترک نژاده بولي.

زيات ايغوريان په دې باور دي چي د هغوی قبيله د بودا په وخت کي هم موجوده وه. تاريخپوهان په دې نظر دي چي ايغور د دوو بيلو ډلو يعني له ايراني طخاريانو او مغلو څخه جوړه سوې ډله ده.

د ايغورو له لسو څخه ۹ يې په چين کي ژوند کوي. په دغه هيواد کي د ايغوريانو شمېر تقريبا لس نيم مليونو ته رسيږي.

د سني مسلمانانو تر څنګ په ايغورو کي بعضي د پخوانيو اديانو پېرويان هم موجود دي.

د چين تر څنګ د دغې قبيلې غړي په قزاقستان، قرقيزستان، ازبکستان، ترکيه او روسيه کي هم ژوند کوي.

په ترکيه کي هم يو شمېر ايغوريان ژوند کوي. لکه په ترکي ښار قيصري کي د ايغوري مهاجرو دغه د اوسېدو ځايونو چي ورباندي د ايغورو او ترکيې بيرغونه رپيږي.

کله چي د چين په کورنۍ جګړه کي کمونستان برلاسي سول، نو يې په ۱۹۴۹ کال د شينجيانګ سيمه هغه وخت د شوروي په رضا د چين برخه وګرځوله.

د «ختيځ ترکستان د مسلمانانو حرکت» په نوم له چين څخه بېلتون غوښتونکې ډله د چين د دولت له خوا په «د ترهګرو ډلو» په ليست کي شامله ده. د ايغورو په سيمه کي چين د بېلتون غوښتونکو پر ضد د «ترهګرۍ ضد عمليات» له څو کالونو راهيسي پېل کړي دي.

ايغور تور لګوي چي چين په قصد سره دغې سيمي ته هان چينايان رالېږلي تر څو هلته يې نفوس زيات او د ايغورو نفوس کم سي.

په شينجيانګ کي په ۲۰۰۹ کال سخت قومي تاوتریخوالی رامنځ ته سو.

د ۲۰۰۹ کال د جولای مياشتې ايتنيکي تاوتریخوالی په چين کي د لسيزو تر ټولو لوی تاوتریخوالی ؤ.

د چين په شمال لوېديځه شينجيانګ سيمه کي پوليس او ملېشې په ۲۰۱۰ د ګزمې پر وخت. په دغه سيمه کي د لسيزو د تر ټولو سختو مليتي ناقراريو د کال پوره کېدو په ترڅ کي سخت امنيتي اقدامات نيول سوي ول.

د چين دولت د ۲۰۱۴ کال د می په مياشت کي د «ترهګرۍ» په تور ۵۵ ايغوريان د ډليزه علنۍ محکمې وروسته په اعدام محکوم کړل.

په شينجيانګ کي اوس هم امنيتي وضعه د ډاډ وړ نه ده.

د هويي يا خوذو مسلمان گڼ ميشتی ښار لنشيا په چين کې د «کوچنۍ مکې» په نامه مشهور دی. په دې ښار کې ۸۰ ستر او کوچني مسجدونه موجود دي. دا ښار د داشيا سيند پر غاړه پروت دی. ايغور کارپوهان خوذو مسلمانان د چين د هان ژبې ويونکو له نسله بولي.

خوذو مسلمانې ښځې ډيرې فعالې بلل کيږي. دلته د پاخه عمر ښځې په عمومي توگه سپين پوړني په سروي. اوس ډيرې ځوانې نجونې هم هڅه کوي داسې عصري لباس واغوندي چې لوڅ نه وي.

د گانسو ايالت لنشيا په ښار کې تر ۲۵۰ زرو زيات انسانان اوسي چې زياتره یې د چينايي ژبې ويونکي خوذو مسلمانان دی. د دې ښار جوماتونه هره جمعه له لمونځ کوونکو ډک وي.

خوذو مسلمانان په خپلو مسجدونو کې په ځانگړي توگه د قرآن پاک د زده کړې چاره پر مخ وړي. په دې جوماتونو کې کم عمره نجونو ته هم د قرآن پاک تدريس کيږي.

خوذو يا هويي د چين له لسو سترو نژادي ډلو څخه يوه ده. د دوی زياتره یې د چين په هغه سيمو کې ژوند کوي چې د اقتصادي پلوه ډيرې پياوړې نه دي. په دې سيمه کې تعليم هم د چين د نورو سيمو په څير عام نه دی. دوی د ايغوريانو له نسله نه شميرل کيږي. دلته (په انځور کې) د ووهژونگ سيمې په يوه مسجد کې د ماښام لمونڅ ادا کيږي.

پېغلې نجونې د بيلا بيل رنگونو پوړني په سروي. خوذو ښځې په جوماتونو کې د قرآن پاک له تلاوت سره ډيره ليوالتيا او مينه لري.

د چين ولسمشر شي جين پنگ، په ۲۰۱۶م کال کې د ننگ شا په پن چوان سيمه کې يوه مسجد ته ورغلی وو. نوموړي دغلته د هويي مسلمانانو سره ليده کاته وکړل او د هغوی ستونزې یې واوريدې. د چين ولسمشر درې ورځې په ننگ شا کې پاتې شو.

دا د چين په شمال لويديځ کې د ننگ شا د نيمه خپلواکې سيمې يوه منظره ده. دا سيمه د غرونو په منځ کې پرته او د چين له وروسته پاته سيمو څخه ده. د دې سيمې ځمکې حاصل خیزې نه دي او وچکالي هم پکښې ډيره وي. سربيره پر دې د وزگارۍ کچه هم ډيره لوړه ده. خو په دې وروستیو کې د چين حکومت دې سيمی ته پاملرنه زياته کړې ده او اوس ښکاره اقتصادي بدلونونه تر سترگو کيږي.