په دې کي هيڅ شک نسته چي د افريقا تر ټولو دغه خطرناک حيوان نژدې ۶ ملي متره د انوفېلېس غوماشه ده ځکه چي دغه ډول غوماشې د ملاريا د خپرېدو لامل دي. هر کال په دغه ناروغۍ نژدې نيم مليون انسانان خپل ژوند له لاسه ورکوي. په دغه ناروغۍ اخته کسانو تکرارېدونکي تبي، ساړه او دردونه کيږي. دغه ناروغي په زياته ماشومان ډېر ژر وژلای سي.

که يوه انوفېلېس غوماشه په ملاريا اخته انسان وچيچي نو د ملاريا رامنځ ته کوونکی پارازيت ورڅخه اخلي او کله چي بل انسان وچيچي نو هغه ته دغه پرازيت انتقالوي. څېړونکو په دغه انځور کي د ملاريا پرازيت په زرغون ځلېدونکي پروټين نښاني کړي دی. له دې لاري ليدل کيدلای سي چي پرازيت د غوماشي په نس کي ډيريږي او تر ناړو پوري يې ځان رسوي.

د ملاريا د پرازيت بيولوژيکي نوم «پلاسموديوم» دی. د دغه مطالعې له پاره څېړونکي د عفونيت لرونکي غوماشي څخه د هغې د ناړو کڅوڼه (د انځور منځ کي) ليري کوي او ورڅخه پرازيت بېلوي. دا ځکه چي په دغه ځای کي دغه پرازيت خپل اصلي عفوني شکل ته وده کوي. دغه شکل ته يې «سپوروڅويت» ويل کيږي.

په اصل کي انسان د ملاريا پرازيت عبوري تغذيه کونکی وي. هغه اصلي وده په غوماشه کي کوي. په انسانانو کي دغه پرازيت بېله جنسيت څخه لومړی په اينه کي او بيا د وينو په سرو حجرو کي وده کوي. وروسته يې يوه برخه په ښځينه او نارينه حجرو بدليږي چي د غوماشو له خوا اخيستل کيږي او په غوماشه دننه کي د جنسي لاري ډيريږي او حلقه بشپړه کيږي.

دا چي د ملاريا سپوروڅوت کاږه وي، نو هغوی په حلقه کي حرکت کوي لکه څېړونکو چي په دغه انځور کي د ښېښې پر سطحه په مايع کي هغوی انځور کړي دي. پرازيتونه ته ژړ او د هغوی حرکت شين رنګ دی. دغه پرازيتونه چټک وي. د يوې حلقې پوره کولو له پاره هغوی نژدې نيمه دقيقه وخت غواړي. د تغذيه کوونکي په بدن کي هغوی د خنډونو سره مخامخېدو له کبله مستقيم حرکت هم کوي.

د ملاريا پرازيت و انسان ته ترداخلېدو وروسته څو ورځي د هغه په اينه کي تېروي او په دغه وخت کي انسان ناروغي نه احساسوي. خو کله چي دغه پرازيت په اينه کي د انګورو په شکل مېروڅويت باندي بدل سي نو د وينو سرو کرویاتو ته داخليږي او انسان ځان ناروغه احساسوي.

د ملاريا پرازيت د انسان د وينو په سرو کرویاتو کي د خپل ځان د تکثير له پاره د يوې او درو ورځو وخت ته اړتيا لري. ترهغه وروسته د وينو سره کرویات تجزيه کوي او د ملاريا لا زيات او بالغه سوي پرازيتونه او د هغوی له مېتابوليزم څخه رامنځته سوي زهرناکه مواد آزاديږي. پايله يې سختي تکرارېدونکي تبي وي. تر ارغواني رنګولو وروسته تر مايکروسکوپ لاندي بيا په وينو کي د پرازيت د شتون تشخيص آسان وي.

ملاريا يوه استوايي او د ګرمو منطقو ناروغي ده. دغه ناروغي هلته رامنځ ته کيږي چي تودوښه او رطوبت زيات وي. يو شمېر کارپوهانو اندېښنه لرله چي په چاپريال کي د تغير سره ښايي ملاريا د نړۍ نورو سيمو ته هم سرايت وکړي. خو نوې څېړنې بلې پايلي ته رسېدلي دي. هغه دا چي مخ په زیاتېدونکې توګه د ملاريا د خپرېدو ساحه کمه سوې ده ځکه چي دلدلونه يا د ډم اوبو ځايونه مخ پروچیدو دي.

د ملاريا ضد تر ټولو ګټور او مهم اقدام دا دی چي څوک له سره د غوماشي له چيچلو څخه ځان وساتي. په دې ترڅ کي کي د غوماشو شړونکي مواد، د غوماشو ضد کريم او طبعا د غوماشو مخ نيونکي پشه خانې زياته مرسته کوي. په يوه پشه خانه کي بيدېدل ښايي د ژوند ژغورنې سبب سي.

کارپوهانو د غوماشو ضد ځانګړی جال جوړ کړی چي په وينا يې غبرګ محافظت کوي. د دغو جالونو په تارونو کي يې لومړی حشره ضد مواد کار کړي چي په تدريجي توګه حشره ضد دنده په غاړه اخلي او ټولې هغه غوماشي چي پر دغه جال کښېني وژني.

کله چي د ملاريا ګواښ ډېر زيات سي نو متاثرين ځان اړ احساسوي چي سخت اقدامات وکړي او د بېلګي په توګه په لوړه اندازه زهرجن مواد وکاروي، لکه د هند په ممبی کي. د ډي ډي ټي په نوم دغه زهرجن مواد د غوماشو ضد دي خو د چاپیريال او روغتيا له پاره هم ډېر خراب عواقب لري. دغه زهر ډېر وخت خپل اثر له لاسه نه ورکوي او په خوراکي ځنځير کي داخليږي.

د ملاريا د تشخيص چټک تيست د څو دقيقو په جريان کي معلوموي چي د ملاريا پرازيت په وينه کي موجود دی که نه. لکه په دغه انځور کي چي د بې پولو ډاکټرانو له خوا په مالي کي د يو هلک تيست کوي. د هغه تیست مثبت دی او له دې کبله ورته درمل ورکول کيږي او دوې ورځي وروسته بېرته رغيږي. خو د دغو چټک تيستونو نتايج هميشه د باور وړ نه وي.

درمل د ناروغ په وينه کي د ملاريا پرازيت يا خو وژني او يا يې د لا ډېرېدو مخه نيسي. خو د وخت په تېرېدو سره دغه پرازيت د دغو درملو په وړاندي مقاومت پیدا کړی، يعني درمل ورباندي نور اثر نه کوي. د بېلګي په توګه د کلوروکوين په شان درمل په يو شمېر سيمو کي نور مؤثره نه دي. د دې تر څنګ جعلې او غيرمعياري دواوي چي پکښي د اصلي درمليزو موادو اندازه کمه وي د رزيستنت کېدو لامل کيږي. نوي درمل بايد جوړ کړل سي.

د پخوا په ډول بیا هم د ملاريا څخه د ساتنې تر ټولو ښه «درمل» دا دي چي څوک ځان له غوماشو څخه وساتي. که غوماشه انسان ونه چيچلای سي نو ملاريا هم نه رامنځ ته کيږي.

د ټولو ماشو وژل ممکن نه دي. دا په زرګونو انواع لري. څو سوه یې داسې ډولونه دي چې کله انسان وچیچي کمزوری کوي یې او ځينې خو یي حتی وژني هم. یو شمیر یي په انسانانو او حیواناتو کې د ناروغیو د رامنځته کیدو سبب کیږي. ښځينه ماشي د ملاريا، زیکا، زیړي او نورو ناروغیو سبب کیږي. ماشي د ځمکې د ایکو سیستم په عادي حالت کې ساتلو او طبي څیړونو کې هم استعمالیږي.

کله چې ماشي خپل نیش د انسان بدن ته ور ننباسي او خپل لعاب هلته داخلوي، نو د یوې پيچکارۍ (سرینج) په څیر عمل کوي. د دې چیچل کیدو درد کم وي. د ماشي د خولې په لعاب کې د اینوفیلین په نامه ماده وي چې د انساني وینې د لخته کیدو څخه د ژغورنې په برخه کې مرسته کوي.

ښځینه ماشي د انسان د بدن وینې په زپیښلو سره د هګیو له پاره پروتین ترلاسه کوي. له دې امله دا د انسانانو سربیره څاروي او مرغان هم چیچي. حشرې د ګلانو یا په توله کې نباتاتو د تکثر په برخه کې ډیر مهم رول لري. دا په اوبو کې د شنه کیدونکو تباتاتو په زیاتیدو او تکثر کې هم مهم رول لري، څکه دوی خپل ډیر وخت په اوبو کې تیروي.

که څه هم ماشي انسانان چیچي او کیمیاوي سپرې ګانې بیا دغه ماشي وژني، خو طبیعت هم له انسانانو سره مرسته کوي. مرغان، کبان، چونګښې، غڼې او داسې نور بیا دغه ماشي خوري او لمنځه یې وړي. د چاپیریال ساتنې د فعالانو په حواله که دغه ماشې نه وي، نو یو شمیر حیوانات او حشرې به لمنځه لاړې شي.

ماشي په ولاړو اوبو کې هګې اچوي او لاروا تشکیلوي. انسانان د خپلې بې پروایې له امله د ماشتو تکثر ته زمينه مساعدوي. خو دا خبره مهمه ده چې دغه لاروا بیا په اوبو کې موجود نباتي ګندګي یعنې پرازیتونه او نور خوري او اوبه پاکوي.