مسجد ته د تګ او د لمونځ کولو له پاره دغو ایغوري مسلمانانو ته د امنیتي تدابیرو له پاره له جوړو شوو دروازو څخه تیریدل اوس ډیر عادي ښکاري. خو د دې معنی دا نه ده چې د چین په غربي او له ستونزو سره مخامخ ښار سنکیانګ کې چې زیاتره استوګن یې مسلمانان دي، د دې هیواد چارواکو سخت تدابیر عملي کړي.
په دې هکله، د فرانسې خبري آژانس د روانې جولای میاشتې پر ۱۳ نیټه د پنجشنبې په ورځ د چین له کاشغر څخه په خپله یوه اوږده مقاله کې لیکلي دي چې په چین کې د سنکیانګ ولایت داسې یوه سیمه ده چې له ګاونډي هیواد پاکستان سره ګډه پوله لري. په دې سیمه کې پر دې سربیره چې د ږیرې پر پریښودلو څه نا څه بندیز وضع شوی، خو په عامه ځایونو کې عبادت کولو ته اجازه نه ورکول کيږي.
ايغور د چین په خپلواکمنه سيمه شينجيانګ کي اکثريت اوسېدونکې مليتي ډله ده. دغه کسان د زياتو اټکلونو برخلاف د پخواني ايغوري قبيلو سره تړاو نه لري. دا چي دوی څوک دي په هکله يې انځوريز راپور دلته کتلای سئ:
انځور: picture-alliance/dpaد چين په شينجيانګ خپلواکمنه سيمه کي اوسېدونکي اکثريت ايغوريان دي. د هغوی ژبه ترکي ريښې لري.
د ايغوريانو اکثريت سني مذهبه مسلمانان دي.
د «ايغور» لغت د لومړي ځل له پاره په ۱۹۲۱ کال په تاشکند کي په يو کانفرانس کي دغې قبيلې ته وټاکل سو.
پخوا ايغوريانو ځان ته د ترکي نژادو خطاب نه کاوه. خو اوس اکثريت ځان ترک نژاده بولي.
زيات ايغوريان په دې باور دي چي د هغوی قبيله د بودا په وخت کي هم موجوده وه. تاريخپوهان په دې نظر دي چي ايغور د دوو بيلو ډلو يعني له ايراني طخاريانو او مغلو څخه جوړه سوې ډله ده.
د ايغورو له لسو څخه ۹ يې په چين کي ژوند کوي. په دغه هيواد کي د ايغوريانو شمېر تقريبا لس نيم مليونو ته رسيږي.
د سني مسلمانانو تر څنګ په ايغورو کي بعضي د پخوانيو اديانو پېرويان هم موجود دي.
د چين تر څنګ د دغې قبيلې غړي په قزاقستان، قرقيزستان، ازبکستان، ترکيه او روسيه کي هم ژوند کوي.
په ترکيه کي هم يو شمېر ايغوريان ژوند کوي. لکه په ترکي ښار قيصري کي د ايغوري مهاجرو دغه د اوسېدو ځايونو چي ورباندي د ايغورو او ترکيې بيرغونه رپيږي.
کله چي د چين په کورنۍ جګړه کي کمونستان برلاسي سول، نو يې په ۱۹۴۹ کال د شينجيانګ سيمه هغه وخت د شوروي په رضا د چين برخه وګرځوله.
د «ختيځ ترکستان د مسلمانانو حرکت» په نوم له چين څخه بېلتون غوښتونکې ډله د چين د دولت له خوا په «د ترهګرو ډلو» په ليست کي شامله ده. د ايغورو په سيمه کي چين د بېلتون غوښتونکو پر ضد د «ترهګرۍ ضد عمليات» له څو کالونو راهيسي پېل کړي دي.
ايغور تور لګوي چي چين په قصد سره دغې سيمي ته هان چينايان رالېږلي تر څو هلته يې نفوس زيات او د ايغورو نفوس کم سي.
په شينجيانګ کي په ۲۰۰۹ کال سخت قومي تاوتریخوالی رامنځ ته سو.
د ۲۰۰۹ کال د جولای مياشتې ايتنيکي تاوتریخوالی په چين کي د لسيزو تر ټولو لوی تاوتریخوالی ؤ.
د چين په شمال لوېديځه شينجيانګ سيمه کي پوليس او ملېشې په ۲۰۱۰ د ګزمې پر وخت. په دغه سيمه کي د لسيزو د تر ټولو سختو مليتي ناقراريو د کال پوره کېدو په ترڅ کي سخت امنيتي اقدامات نيول سوي ول.
د چين دولت د ۲۰۱۴ کال د می په مياشت کي د «ترهګرۍ» په تور ۵۵ ايغوريان د ډليزه علنۍ محکمې وروسته په اعدام محکوم کړل.
په شينجيانګ کي اوس هم امنيتي وضعه د ډاډ وړ نه ده.
له کلونو راهیسې په دې سیمه کې د روژې او اختر په ورځ هغه مهال چې دغه مسجد ډکیدی، نو لمونځ کوونکو به د کاشغر په ښار کې تر دې جامع جومات دباندي د چوک او سړک پر سر خپل جای نمازونه هوارول او لمونځ کوونکي به پر سړکونو باندې د عبادت په حال کې لیدل کیدل. خو اوس دلته داسې څه نه ترسره کیږي. د روان کال په اوږدو کې د اختر د لمانځه پرمهال په دې مسجد کې د لمونځ کوونکو شمیر د تیرو کلونو په پرتله ډیر لږ وو.
د چین چارواکو که څه هم په رسمي توګه دا نه دي ویلي چې په دې مسجد کې څومره مسلمانان سره راټولیږي، خو ځايي سوداګرو د فرانسې خبري آژانس ته ويلي دي چې د چین حکومت د کاشغر ښار په شاوخوا کې ځینې امنیتي پوستې جوړي کړي او دې ښار ته د مسلمانانو د تګ مخه نیسي.
یوه سوداګر په دې هکله وویل: «اوس دا سیمه د مذهبي چارو له پاره ښه نه ده.» بل لوري ته بیا په بیجینګ کې مرکزي حکومت وايي چې په سنکیانګ ایالت کې امنیتي پوستې او امنیتي تدابیر د دې له پاره نیول شوي چې د آزادي غوښتونکو خوځښتونو او سخت دریځو د نفوذ مخنیوی وکړي. خو په عین وخت کې د چارو ځینې شنونکي ادعا کوي چې د چین «زیاتره مسلمان میشته» سنکیانګ ښار اوس په «یوه پرانیستي زندان» بدل شوی دی.
afp/K.H
