هغه زیاته کړه: «اوس په دې برخه کې تر بل هر وخت ډیر کار کیږي. موږ تمه لرو چې بازار ته به لا ډیر او ښه درمل راووځي.»
سخت درد
د کرون ناروغي درد په ناڅاپي او د یوې مودې له پاره رامنځ ته کیږي. اتریا وایي: «د دې امکان چې ناروغان د دغو دردونو تر منځ د ناروغۍ هیڅ نښانې و نه لري، هم شته. خو داسې ناروغان شته چې په دایمي توګه د معدې دغه سخت درد لري. دا نو د دې ناروغۍ تر ټولو سخت حالت دی.»
د کرون ناروغان همدا راز د اسهال له کبله باید په وار وار تشناب ته ولاړ شي.
اتریا وایي: «موږ ټولو په ژوند کې داسې حالت تجربه کړی دی. کله چې سړی اسهال وي، نو حالت یې ډیر بد وي. زموږ ټولنیز ژوند هم اغیزمن کیږي. سړی باید تل ځان ډاډه کړي چې ورته نزدي یو تشناب شته. ځکه چې کله سړی اسهال شي نو تشناب ته تلو له پاره ډیر وخت نه لري. داسې وخت هم راځي چې سړی باید په یوه ورځ کې تر لسو وارو ډیر تشناب ته ولاړ شي.»
د کرون ناروغي د انسان پر بدن او روان باندې ډیر سخت تمامیږي. سینما، تیاتر یا د ملګرو لیدو ته تګ ډیر وخت د دې پر ځای چې انسان آرام کړي، داسې وي لکه انسان چې ځان زوروي. ډیر کسان د ۱۵ او ۳۵ کلنۍ تر منځ په دې ناروغۍ اخته کیږي. خو دغه ناروغۍ په هغو کسانو کې چي سن زیات وي هم پیدا کیدای شي. له همدې کبله دا ناروغۍ د انسان د ژوند پر کیفیت باندې ناوړه اغیزه کوي.
د وضعیت خرابیدل
التهابونه د دې لامل کیږي چې کولمې وړوکي شي او په پایله کې یې ناروغ له سختو ستونزو سره لاس او ګریوان شي. اتریا وایي: «په ځینو مواردو کې آن غایطه مواد هم له دغو برخو نه شي تیریدای. په دې مرحله کې باید سړی عملیات وکړي.»
هغو کسانو چې څو وارې دغه راز عملیاتونه کړي دي کیدای شي چې لنډې کولمې ولري. التهابونه کیدای شي چې په کولمو کې زخم او یا ناسور پیدا کړي. دغه ناسور بیا کیدای شي چې د بدن نورو برخو ته وغځیږي چې له کبله یې کیدای شي د کولمو او د بدن د نورو برخو تر مځ نل ته ورته ارګان رامنځ ته شي.
جینیتیکې جوړښتونه او د چاپیریال اغیزې د دې ناروغۍ په رامنځ ته راتلو کې نقش لري. اتریا وایي چې دغه ټول فکتورونه د دې لامل کیږي چې د انسان د بدن دفاعي سیستم تر حده ډیر عکس العمل وښيي او په کوملو کې التهابونه رامنځ ته شي.
زموږ له ارشيف څخه:
د انسانانو د مړيني تر ټولو لوی لس لاملونه
د انسانانو زياتره طبعي مړيني د کومو وجوهاتو له کبله کيږي؟ د روغتيا د نړيوال سازمان د شمېرو له مخي د انسانانو د مړيني ترټولو لوی لاملونه په دغه انځوريز راپور کي وپېژنئ:
انځور: Colourbox/Poprotskiy Alexey
۱۰ مقام ـ له مودې مخکي زېږېدنې ـ ۱،۲ مليونه مړيني هر کال
هر کال په مليونونو ماشومان له مودې مخکي د زېږېدني له کبله مړه کيږي. په شاته پاته او بې وزلو هيوادونو کي د مېندو لوږه او د اړينو طبي مراکزو نه شتون د دې لامل ګرځي چي ماشومان له مودې مخکي نړۍ ته راسي.
انځور: picture-alliance/dpa
۹ مقام ـ ترافيکي پيښي ـ ۱،۳ مليونه مړيني هر کال
په نړيواله توګه هر کال تقريبا ۱،۳ مليونه انسانان په ترافيکي پيښو کي او يا د ترافيکي پيښو له کبله د رامنځ ته سوو ژوبلو په نتيجه کي ژوند له لاسه ورکوي. که څه چي د ترافيکي پيښيو په شمير کي په تيرو کالونو کي کموالی راغلی خو بيا هم د قربانيانو شمېر يې ډېر جګ پاته دی. په زياته بيا ښاري ترافيک ماشومانو ته ګواښ وي. تېز رفتاري او نه احتياط د زياتو ترافيکي پيښيو لامل وي.
انځور: Imago/kamera24
۸ مقام ـ ديابيت يا د شكرې ناروغي ـ ۱،۴ مليونه مړيني هر کال
د شکري ناروغي هر کال تقريبا ۱،۴ مليونه انسانان وژني چي تر اټکل زيات دي. زيات وختونه د شکري د ناروغۍ نه کنټرول د بدن د مهمو اعضاؤ لکه بډوډکو يا پښتورګو د خرابېدو، د زړه د سکتې او د دماغي سکتې سبب ګرځي. که غېر موروثي شکرې د مخنيوي له پاره سپورټ او متوازنه غذا مهم بلل کيږي.
د ايډز ناروغي د HIV ويروس له کبله رامنځ ته کيږي. دغه لا تر اوسه يوه علاج نه لرونکې ناروغي ده. ياد ويروس له يو انسان څخه و بل انسان ته د جنسي اړيکو، وينو د ورکړي او پاکي چاړو، پيچکاريو د ستنې، د غاښونو طبي سامان او د ورته طبي آلاتو د مشترک استعمال له کبله سرايت کوي.
انځور: Getty Images/T.Weidman
۵ مقام ـ نس ناسته ـ ۱،۹ مليونه مړيني هر کال
نس ناسته په زياته بيا په شاته پاته هيوادونو کي زيات انسانان وژني. نس ناسته د بېلګي په توګه د کولورا او توري تبي له کبله رامنځ ته کيدلای سي. په زیاته بيا په وړو ماشومانو کي د نس ناستي ناروغۍ د مړيني سبب ګرځي ولي چي د ماشومانو په بدن کي اوبه او مهمي مالګي په ډېر زيات سرأت کميږي.
انځور: Colourbox
۴ مقام ـ د سږو اوندنه خنډيزه ناروغي ـ ۳ مليونه مړيني هر کال
۳ مقام ـ د تنفس د نظام ناروغياني ـ ۳،۲ مليونه مړيني هر کال
زکام، ټوخی، رېزشت، والګی او د سږو ژوبله د دې لامل کيږي چي هر کال ۳،۲ مليونه انسانان مړه سي. په زياته بيا په شاته پاته هيوادونه کي د اړينو درملو نه شتون يادي ناروغۍ وژونکي کوي. په پرمختللو هيوادونو کي د ډېر عمر لرونکي انسانان او يا هم واړه ماشومان يا د مدافعتي نظام ناروغان د تنفس د نظام د ناروغيو له کبله مړه کيږي.
انځور: colorbox
۲ مقام ـ دماغي سکته ـ ۶،۲ مليونه مړيني هر کال
په دماغ کي د يو يا زياتو رګونو د تنګېدنې يا بندېدنې له کبله د دماغ هغې برخي ته ويني نه رسيږي او هغه مړه کيږي. که د دماغ اړونده برخه د انسان د ژوندي پاته کېدو له پاره مهمه برخه وي، نو انسان هم مړ کيږي. د تمباکو او الکوهولو استعمال، چاغوالی او د سپورټ نه کول د دماغي سکتې له يو شمېر زياتو لاملونو د لا تقويه کېدو سبب ګرځېدلای سي.
۱ مقام ـ د زړه د رګونو تدريجي تنګېدنه ـ ۷ مليونه مړيني هر کال
د تمباکو څکول يو له لويو وجوهاتو دی چي د انسان د زړه رګونه د کالک له کبله تنګ سي. زړه اړين اکسيجن نه ترلاسه کوي او ورباندي زيات فشار راځي او د بيلو ناروغيو پيلامه کيږي چي د انسان د د مړينی سبب ګرځي. له تماکو څکولو، زياتو غوړ يا چرب خوراک څخه اجتناب او سپورټ د دغو ناروغيو مخنيوی کولای سي.
ولي دغه لاملونه معلومول مهم دي؟
په يو هيواد کي يا په نړيواله توګه د انسانانو د طبعي مړيني د مهمو لاملونه معلومول په دې مهم دي، چي د دغو لاملونو پر ضد د اقداماتو د لا مؤثره کولو له پاره دقيق کار وسي. عام انسان د دغو شمېرو څخه دا زده کړه کولای سي چي له هغو کارونو او د ژوند له طرز څخه ځان وساتي چي د بېلګي په توګه د ځانګړو ناروغيو د رامنځ ته کېدو لامل کيږي. (منبع: د WHO د ۲۰۱۵ کال راپور [ترتيب کوونکی: احمدولي اڅکزی])