په ایران کې د جنوبي خراسان د هوا پیژندنې او د هوا د خطرونو پر وړاندوینې د بحران د مدیریت څانګې مشر جواد نخعي، د دوشنبې په ورځ د ( د جون ۱۹ مه) وویل: «تېره شپه او ورځ د نهبندان په بندان سيمه کې تودوخه ۴۸ درجې ته رسېدلې وه او په عینې حال کې شهداد او زابل هم د هېواد تر ټولو ګرم ځایونه بلل شوي.»

په شانګهای کې چینايي میرمنې د ګرمۍ څخه د خلاصون لپاره د چترۍ سیوری کاروي. د هوا پېژندنې سازمانونو د اټکلونو له مخې، د ۲۰۲۳څخه تر ۲۰۲۷ کلونو پورې به د «ایل نینو» اقلیم د پديدې او د ځمکې په اتموسفیر کې د شنو خونو ګازونو اغیزې له امله د بشري تاریخ ترټولو ګرم کلونه وي.

د اپريل مياشتې له وروستيو راهېسې سختې ګرمۍ، چې تر اوسه بې سارې ده، اسیا ځپلې ده. د چین په ځینو ځایونو کې تودوخه ۴۱ درجې، لاوس کې له ۴۲ درجو زیاته او په تایلند کې نږدې ۴۶ درجې ثبت شوې ده. د هند په دوو ستر نفوس لرونکو ایالتونو کې د سختې ګرمۍ له امله، کابو ۹۶ کسانو خپل ژوند له لاسه ورکړی او شاوخوا ۳۰۰ کسان د تودخې له امله ځایي روغتونونو کې بستر شوې دي.

په چین، هند او تایلنډ کې د رسنیو د راپورونو له مخې په ډېرو ځایونو کې ښوونځي تړل شوي دي. د روان کال د اپريل په ۱۴مه نېټه په تايلند کې د هوا د څارنې دولتي مرکز د تودوخې درجه ۴۵،۴ درجې سانتي ګراد ثبت کړه. دې تودوخې د سانتي ګراد ۴۴،۶ درجې پخوانی ريکارډ مات کړ، چې د ۲۰۱۶ کال د اپريل په ۲۸مه ثبت شوی و.

د ویتنام په پلازمینه هانوی کې د موټرسایکل په واسطه اوبه وړل کیږي. په دغه هېواد کې د مې په لومړیو کې تودوخې ۴۴،۱ درجو سره نوی ریکارډ جوړ شو.

پرون دوشنبه، د جون ۱۹مه، جاپان د معمول په پرتله دوه میاشتې مخکې د ۲۷ درجو او د هوا رطوبت ۶۱ سلنه تجربه کوي. په جاپان کې، اګست معمولا د ۲۷ درجې تودخې سره د کال تر ټولو ګرمه میاشت وي. تېر کال جاپان د جون په پای کې د تودوخې ۳۵ درجه تجربه کړه، چې د دغه هېواد کې په تېرو ۱۵۰ کلونو کې بې سارې وه.

د اندونیزیا په بند اچی کې یوه زده کوونکې د ګرمۍ هوا څخه د ځان یخ ساتلو له پاره لاس پکی کاروي. سایسن پوهانو خبرداری ورکړی، چې د « ایل نینو» پديده د اقلیم ګډوډیو، لکه وچکالۍ، قحطۍ او د ناڅاپي سیلابونو لامل شوي. دغه ستره اقليمي پدیده، د نړۍ په تر ټولو لويې بحري حوزه ، جنوبي ارام سمندر کې د جمع شوي انرژي د خوشې کیدو په پایله کې پیښیږي.

د بنګله دېش د پلازمېنې ډاکه اوسېدونکو په تېرو شپږو لسیزو کې د کال تر ټولو ګرمه ورځ د اپریل په وروستیو کې د تودوخې ۴۰ درجې سره تجربه کړه. په راتلونکو ورځو کې به په دغه هېواد کې موسمي بارانونه پیل شي چې دا اورښتونه هر کال د بنګله دېش لویه برخه تر اوبو لاندې کوي.

په ټوليزه توګه ګرمه فضا کې په منطقي ‌ډول د تودښت څپې هم پیاوړي دي، نو د نړۍ د اوبو او هوا د تودښت کارپوهان «WWA» د دوي تر منځ د اړيکو په هکله خپله لارښوونه کې په ګوته کوي چې د تودو څپو زياتيدل کولې شو مدام د هوا او اوبو له بدلون سره وتړو.

د اوږدې مودې له پاره د خاورې وچیدل بیلا بیل لاملونه لري. د اقلیم بدلون د دروند خو لږ باران او د تبخیر د زیاتوالي لامل کیږي. په ډېرو ځایونو کې د غیرې طبیعي اوبو څخه د انسانانو کار اخيستل دي. له همدې کبله، وچکالۍ په ټوليزه توګه، يوازي د اقلیم بدلون ته منسوب کيدی نه شي.

هغه څه چې د اروپا، اسيا امریکا او استراليا په ځنګلونو کې ليدل کيږي تر يوې اندازې پوري يې سبب ځايي انسانان دي. د ځنګلونو او اوبو ښه مدیریت ممکن خطر کم کړي.

توده هوا کولی شي ډیر رطوبت جذب کړي، نو له کبله يې ډیر باران وريږی. او له همدې امله د نړۍ په هره سیمه کې سیلابونه قوي شوي دي. دغه راز، د يو سیلاب اندازه په ډیرو او بيلا بیلو لاملونو پورې تړاو لري.

د WWA څیړونکي وايي، طوفانونه، لکه هریکين، سايکلون او تايفون، چې په پر له پسې ډول نه پیښیږي او د اوسني پوهې له مخې د دوی د باد سرعت د اقلیم د بدلون په پایله کې نه دی بدل شوی. حقیقت دا دی چې دغه طوفانونه ډېر وختونه وژونکي پایلې لري. په ځانګړي توګه چې دغه طوفانونو سره ډيرې اوبه يا سيلاب راځي.

د طوفان زیاتوالی هغه وخت رامنځ ته کیږي کله چې ځواکمن بادونه په لوړو څپو کې د ساحل پر وړاندې پر سمندر فشار راوړي. دا په ځانګړي ډول د «پسرلي د څپو» په بهير کې خطرناک کیږي او په هرو 14 ورځو کې پیښیږي. کله چې ځمکه، سپوږمۍ او لمر په یوه لیکه کې وي، د WWA د لارښوونو له مخې، د نړۍ په کچه د ځمکې د تودوښت خطر تر هغه وخته پورې زیاتوي چې په سمندر کې د څپو لوړوالی او اوبه له لوړې کچې سره سيمې ته ننوځي.

په ټوله نړۍ کې د ځمکې تودوښت د زیاتوالي له امله يخه هوا لږ شوې ده. تر اوسه پورې، WWA هم په سختۍ سره د درنو واورو د فریکونسۍ او شدت په اړه کوم باوري معلومات نه لري. خو دلته هم داسې نښې نښانې شته چې د نړۍ په شمالي نیمه کره کې په ځینو سیمو کې د واورو وريدلو شدت زیات شوی دی.

د انسان بدن هڅه کوي چې د خولې په خارجولو سره خپله د تودوخې درجه راټيټه کړي. د خولو له لارې مايعات، منرالي توکي او نور کيمياوي مواد له بدن څخه خارجيږي. همدا رنگه د وينې رگونه د بدن د يخولو د پروسې په ترڅ کې پراخېږي. په دې ترتيب د وينې فشار ټيټيږي.

که گرمي ډېره وي نو د دې باعث کيږي چې مغزو ته په کافي اندازه آکسيجن ونه رسيږي چې د دې په نتیجه کې د سر گيج کيدل، سر خوږی، ستړيا او د تمرکز اختلالات رامنځته کيږي.

ډېره گرمي د هغو کسانو له پاره ډېره خطرناکه ده چې د بدن د وينې جريان يې باثباته نه وي. همدا راز هغه کسان چې په دوامدارو ناروغيو اخته وي، زيات سن و لري او يا یې هم وزن زيات وي. د نويو زيږديدلو او ماشومانو بدن هم نه شي کولی په پوره اندازه خوله توليد کړي نو په دې دليل هغوی ته بايد ځانگړې پاملرنه وشي.

په عمومي توگه په ټوله ورځ کې لږ تر لږه له دوه تر دوه نيم ليتره مايعات بايد وڅښل شي. په گرمو ورځو کې بايد معدني اوبه، د بېلا بېلو بوټو يخ شوی چای او د میوې او سبزيجاتو اوبو بايد وڅښلې شي. دا مشروبات په کافي اندازه معدني مواد لري څو په بدن کې د خولې سره د خارجو شويو منرالونو او مالکې کمبوتي پوره کړي.

د ليمو د شربت چې ډيره بوره ولري، برخلاف د تندې د زياتيدو سبب گرځي. دې ته هم بايد پام وشي چې ښايي ډېر يخ مشروبات د معدې د مشکلاتو باعث شي. د الکولو له څښلو هم بايد ډډه وشي ځکه الکول د وينې رگونه پراخوي چې پر زړه د فشار باعث گرځي.

بهتره ده چې د ډېرو غوړو خوړو څخه صرف نظر وشي. د دې پر ځای توصيه کيږي چې څو وخته خو لږ خواړه وخوړل شي او زياتره میوه او سابه استعمال شي.

سپارښتنه کيږي چې لاسونه، غاړه او بدن په اوبو پريلل او يخ کړل شي. همدا راز د يو څو شيبو له پاره د پښو پورته کول پر رگونو د فشار د کميدو باعث کيږي او د پښو د پړسوب مخنيوی کوي.

په گرمو ورځو کې ټول ورزشونه مضر نه دي. د مثال په توگه لامبو. خو تر غرمې وروسته چې د تودوخې درجه ډېره لوړه وي، د سختو بدني ورزشونو څخه بايد ډډه وشي. ماشومان، زيات عمر لرونکي او هغه کسان چې د زړه په ناروغيو اخته وي، بهتره ده چې په ډېرو گرمو ورځو کې سپورت ونه کړي.

دا چې د لمر له کومې درجې کريمو څخه استفاده وشي، د انسان د جلد په ډول پورې اړه لري. خو توصيه کيږي چې د لويانو له پاره لږ تر لږه ۱۵ درجې او د ماشومانو له پاره ۵۰ درجې د لمر کريم ښه دي. دغه کريم بايد لمر ته تر وتلو نيم ساعت مخکې پر جلد وکارول شي.