په ستاکهولم کې د سولې نړيوال څېړنیز انستيتويت «سيپري» داسې يو انځور وړاندې کوي: نړۍ مخ پر زياتيدونکو پيچلو او غير متوقع بحرانونو سره مخ ده. د «د سولې چاپيريال: امنيت د خطرونو په نوي عصر کې» تر عنوان لاندې دغه ارزونه یې په لومړي سر کې ډېره ناآرامه کوونکي ده خو ښايي وجه یې دا وي چې وروسته يو څه اميد پيدا شي.
د ګڼو بحرانونو له کبله نړيوال بېړنی حالت
دغه موسسه چې په وسلو د ځان د سنبالولو په اړه د کلني رپوټ د خپرولو له کبله یې شهرت موندلی دی، خبرداری ورکوي چې موږ «د سيارې په کچه بيړني حالت سره مخ يو.» زياته شوې چې چاپيريالي بحرانونه او امنيتي وضعيت يو بل په خطرناک ډول تقويه کوي.
سیپري: نړۍ کې نظامي لګښتونه تر بل هر وخت لوړ شوي
د رپوټ په حواله د ځنګلونو وهل، د کنګلونو ويلې کيدنه او د پلاستیکي کثافاتو له کبله د سمندرونو ککړيدل د بحرانونو او لوږې له کبله په مړينو کې هم لاس لري. همدا راز د کرونا ويروس له کبله رامنځته شوې وبا د نورو خطرونو زمينه برابرې کړې ده.
د مثال په توګه په سوماليا کې. د ختیځې افريقا په دغه هېواد کې دوامداره وچکالي له لوږې، اړينو خدماتو ته نه لاس رسي او د کمروزي حکومت سره په شريکه د دې باعث کيږي چې خلک د الشباب تندلارې اسلامپالې ډلې لاسو ته ولويږي.
له کړاو سره په مخامخ سيمو کې د مرکزي امريکا هيوادونه هم شامل دي. په دغه سيمه کې د چاپيريالي تغيراتو له کبله د غلو دانو کمښت د زور زیاتي او فساد سره يوځای د امريکا متحده ایالات لوري ته د کډوالۍ سبب ګرځېدلی دی.
د سيپري په رپوټ کې زياته شوې چې داسې پلان وجود نه لري چې د ټولو هيوادونو په درد وخوړل شي. زياته شوې چې نړۍ د نويو پيچلو خطرونو سره د مخ کيدو په حال کې ده.
د سيپري موسسې مشر دېن سمت له دويچه ويله سره په خبرو کې وويل: «طبيعت او سوله له يو بل سره دومره تړلي چې يوه ته رسېدلی زيان بل هم زيانموي په داسې حال چې د يوه په وضعيت کې ښه والی بل پياوړی کوي. لاس په کار کيدل امکان لري او اوس یې وخت هم دی.»
پر سياست او پريکړه نيوونکو د ويښېدو غږ
د سويډن د سولې دغه نړيوال څېړنیز انیستويت خپل دې تازه رپوټ ته پر سياستوالو او نورو تصميم نيوونکو د ويښېدو د يوه غږ په نظر ګوري. دا انستيتوت نیوکه کوي چې ځينو حکومتونو دا دروند بحران نه دی پيژندلی، له نظره یې غورځولی او يا یې حتی ناامنۍ ته لمن وهلې ده.
سمت زياتوي: «ځيني حکومته به بيا په ډېره ليوالتيا سره لاس په کار شوي وای خو هغوی ډېر نور لومړيتونه لري چې ژر تر ژره پاملرنې او وخت ته اړتيا لري لکه په تيرو دوو کلونو کې د کرونا وبا او اوس د اوکراين جګړه.»
د سيپري د دې رپوټ ۳۰ ليکوالان او د نورو موسسو څيړونکي دې نتیجې ته رسېدلي: «ښايي انساني ټولنه اوس د پخوا په پرتله ډېره شمتنه وي خو په ښکاره ډول تر پخوا ډېره غير ډاډمنه ده.»
هغوی په ۹۳ پاڼو کې تشريح کړې چې څرنګه سيمه ایزې پېښې او وضعيت د نن پر سره تړلي نړۍ خپله اغیزه اچوي.
د سيپري مشر دېن سمت انځور: Karin Tornblom/TT/picture alliance د اقليم تغير له کبله رامنځته شوې طبيعي پېښې او د کرونا وبا د اکمالاتو د ليږد نړيوال زنځېر اغیزمنوي. زور زياتی او د حاصلاتو په برخه کې ستونزو د ډېرو بزګرانو ژوند د نه زغم وړ ګرځولی او دغه ستونزې په ټوله نړۍ کې د کډوالۍ باعث ګرځيدلي. په رپوټ کې زياته شوې چې «زياتره هغه هيوادونه اغیزمن دي چې لا د مخه له بې وزلۍ او ناوړه حکومتولۍ سره لاس او ګريوان دي.»
د بحرانونو د مخنيوي وړاندیزونه
د سيپري په رپوټ کې ليکوالانو د سياسي مشرانو د لارښود په موخه د بحرانونو د مخنيوي ممکنه لارې چارې هم په ګوته کړې دي. ويل شوي په دې توګه پر نورو سربیره د اوږدې مودې نظريو او همدا راز ژر لاس په کار کيدو ته اړتيا ده. د خطرونو نوی عصر د همکارۍ يوه بل ډول ته اړتیا لري څو په ګډه د ګواښونو مقابله وکړای شي.
د سيپري په رپوټ کې زياته شوې چې د تصميم نيولو په ټولو پروسو کې، د ملګرو ملتونو له پروسو نيولې تر کوچنیو سيمه ایزو پروسو پورې په ټولو کې بايد اغیزمن کسان ښکيل شي.
خو دا سپارښتنې څومره حقيقي دي؟ آیا پر اوکراين د روسیې يرغل او د چین او لویديځ ترمنځ ترنګلتياو ته په کتو سره نوې ښه نړيواله همکارۍ يوازې يوه هيله نه ده؟
د سيپري مشر دېن سمت یې په ځواب کې وايي: «کله چې سړی دا ومني چې [يو څه] ناشوني دي نو هغه بيا ناشوني کيږي هم.»
د سيپري مشر وايي چې نړيوال دولتونه او حکومت مجبور دي د خپلې ګټې په خاطر لاس په کار شي: «هغوی پوهیږي چې چاپيريال ته زيان رسول د لا زياتې ناامنۍ باعث ګرځي. دا چې هغوی امنيت ته اړتيا لري نو د چاپيريال د زيانميدو مخه بايد ونيسي. دا کار هغوی یوازې په ګډه کولی شي.»
ب. ص/ ن. ز (Ralf Bosen)
زموږ له آرشيف څخه:
تر ټولو زياتي وسلې خرڅوونکي هيوادونه وپېژنئ
د (SIPRI) د تازه راپور له مخي په ۲۰۱۸ کال په نړيواله کچه او د چين په استثنی ۱۰۰ کمپنيو د ۴۲۰ ملياردو ډالرو په ارزښت وسلې او نظامي تجهيزات وپلورل. هيوادونه يې په لاندني انځوريز راپور کي وپېژنئ: انځور: picture-alliance/dpa/D. Fischer د اوکراين هيواد UkrOboronProm شرکت په ۲۰۱۸ کال د ۱،۱ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکت د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه يو دی چي په ۲۰۱۸ کال يې زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: DW/I. Sheiko د سينګاپور هيواد ST Engineering شرکت په ۲۰۱۸ کال د ۱،۵ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو دغه شرکت د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه يو دی چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: Getty Images/AFP/R. Rahman د ترکيې هيواد آسېلسان او ترک ايروسپېس اندستريز شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۲،۸ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکت د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: TAI د سوېډن هيواد Saab شرکت په ۲۰۱۸ کال د ۳،۲ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکت د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه يو دی چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې پلورلي دي.
انځور: picture-alliance/dpa/V. Moilanen د سويلي کوريا درو شرکتونو لکه هانوها، کوريا ايروسپېس او ليګ نېکس يو شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۵،۲ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: Reuters د هند هيواد درو شرکتونو لکه هندوستان ايروناوتکس، اندين آردننس او بهارت اليکترونيکس شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۵،۸ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: picture-alliance/dpa/epa د آلمان هيواد راين ميتال، کراوس مافای، تيوسن کروپ او هېنسولډټ شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۸،۳ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: picture-alliance/dpa/S. Hoppe د اسرائيل ايلبيت سيستم، سپېس اندستريز او رافايل شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۸،۶ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: Getty Images/AFP/E. Piermont د جاپان هيواد ۶ بېلا بېلو شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۹،۹ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: picture-alliance/dpa/A.Di Ciommo د ايتاليې هيواد ليوناردو او فينچانتيري شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۱۱ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: Imago/ ۵ مقام ـ د اروپايي هيوادونو مشترک شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه د مختلفو اروپايي هيوادونو دوه مشترک شرکتونه لکه اېربس ګروپ او MBDA داسي دي چي په ۲۰۱۸ کال يې ۱۴،۳ مليارده ډالره ارزښت لرونکي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي او په دې توګه تر ټولو زيات نظامي تجهيزاتو پلورونکو څخه دي.
انځور: MBDA Deutschland GmbH د فرانسې هيواد ۶ شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۲۳،۲ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: Reuters/B. Tessier د روسيې ۱۰ شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۳۶،۲ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: Imago/Itar-Tass د بريتانيې ۱۰ شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۳۷،۳ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ له ۱۰۰ هغو شرکتونو څخه دي چي په ۲۰۱۸ کال يې تر تولو زياتي وسلې او نظامي تجهيزات پلورلي دي.
انځور: picture-alliance/AP Photo/BAE Systems ۱ مقام ـ د امريکا متحده ايالات د امريکا متحده ايالاتو ۴۸ شرکتونو په ۲۰۱۸ کال د ۲۶۶ مليارد ډالرو په ارزښت وسلې خرڅي کړي دي. په دې تړاو نو دغه شرکتونه د سيپري د راپور له مخي د نړۍ تر ټولو زياتي وسلې خرڅوونکي شرکتونه دي.
انځور: Reuters د چين په هکله اټکل کيږي چي د نړۍ له تر ټولو زياتو وسلو توليدوونکو هيوادونو څخه يو دی. خو د ۲۰۱۸ له پاره د سيپري په راپور کي د دغه هيواد د تجهيزاتي شرکتونو په تړاو شمېرې ځکه نه دي خپرې سوي، ځکه چي دغه هيواد يې مخفي ساتي.
انځور: AFP/Getty Images/STR د دغه مطلب معلومات د ۲۰۱۹ کال د دسمبر مياشتي په ۹مه نېټه په ستوکهولم کي د نړيوالې سولې د انستيتيوت SIPRI له پاڼي څخه اخيستل سوي دي. د انستيتيوت په ۱۹۶۶ کال د سوېډن د حکومت له خوا د يو بنسټ په توګه جوړ کړل سو. د دغه بنسټ د کارکوونکو شمېر د ۵۰ او ۶۰ تر منځ دی چي نيم مصارف يې د سوېډن حکومت تمويلوي. [ترتېب کوونکی: احمدولي اڅکزی]
