د مونشن د تحقیقاتي ټيم، د کرونا ويروس په اړه د تر سره شوې څيړنې نتايج د« The Lancet Infectious Diseases » په نوم علمي مجله کې خپاره شوي دي. دغه رپوټ په آلمان کې د کرونا ناروغۍ د لومړنۍ مثبتې پيښې تر ثبتيدو څلور مياشتې وروسته خپور شوی دی.
دغه تحقيقات، د بايرن ايالت د غذاي او روغتيايي موادو د دفتر کارپوه، مرله بوهمه، د رابرت کوخ انستيتيوت له کارپوه، اودو بوخ هولتس او د برلين له شاريته روغتون څخه ويکتور کورمن کوي، په مشرتوب ترسره شوي دي.
دوی د «وباستو» شرکت پر کارکونکو چې يو له بل سره د تماس په نتيجه کې په کرونا ناروغۍ اخته شوي ول، خپل تحقيقات ترسره کړي دي.
په آلمان کې د کرونا لومړنۍ مثبته پيښه، د همدغه شرکت يو چينايي کارکونکی وو. دغه کس آلمان ته تر راتلو مخکې د چين په ووهان ښار کې اوسيدلی وو.
د مونشن تحقیقاتي ټيم په حواله، تر ټولو سخت عامل چې د کرونا ناروغۍ پر وړاندې يې مبارزه سخته کړې ده، هغه په اخته شوي شخص کې د کرونا ناروغۍ د نښو نښانو له پیدا کيدو څخه د مخه، نورو ته د ناروغۍ د انتقال قابليت دی.
له څلور تر نهو پيښو کې، مبتلا کس، ویروس په هغه ورځ نورو ته انتقال کړی، چې تازه يې په وجود کې د ناروغۍ علايم ليدل شوي دي. په دې ترتيب، ناقل کس مخکې له دې چې خبر شي چي په اخته دی، دغه چټک خپريدونکی ويروس نورو ته ليږدوي.
له دغې ناروغۍ سره په مبارزه کې بل سخت عامل د ويروس د موجوديت دوره ښودل شوې ده، چې د دغه تحقيقاتي ټيم په خبره، په اوسط ډول څلور ورځې ده.
کرونا ته ولي د کرونا نوم ورکول سوی؟ ـ انځوريز البوم
په نړۍ کي روانه ويروسي ناروغي په اصل کي کوم نوم لري؟ کرونا نوم له کومه سوی؟ دغه او د روان بحران سره تړاو لرونکو نورو مهمو لغتونو په تړاو معلومات دلته ولولئ: انځور: picture-alliance/CDC کرونا يا کورونا د ويروسونو يوه کورنۍ يا ډول دی چي له ۱۹۶۰مو کالونو راهيسي پېژندل سوې ده. د کرونا لغت په زړې يوناني ژبي د لغت (κορώνη (korōnē) ) کي خپلي ريښې لري او د تاج يا ګېډۍ معنی ورکوي. د ويروسونو دغې کورنۍ ته د کرونا نوم ځکه ورکول سوی ولي چي کله چي تر اليکترونيکي مايکروسکوپ لاندي وکتل سي، نو د دغه ويروس شکل ګېډۍ ته ورته معلوميږي ځکه چي ورباندي يو ډول ښاخونه شاوخوا چاپېر وي.
انځور: picture-alliance/dpa/A. Dedert کرونا او کويد ۱۹ څه فرق لري؟ کرونا د ويروسونو د کورنۍ نوم دی او کويد ۱۹ يا (Covid 19) د سږو هغې ناروغۍ ته ويل کيږي چي د روانې وبا کبله رامنځ ته کيږي. د دغې ناروغۍ «کويډ» نوم د انګريزي الفاظو (Coronavirus disease) لنډيز دی. د ۱۹ څخه مقصد دا دی چي دغه ناروغي په ۲۰۱۹ کال پېل سوه. د ياد ويروس د کورنۍ سره تړاو لرونکي دغې ناروغۍ ته د (Covid 19) نوم د روغتيا نړيوال سازمان ورکړی.
انځور: Imago Images/Chromorange/K. Niehaus پر ويروسونو نومونه څوک ايږدي؟ د ويروسونو د نومولو وظيفه د روغتيا د نړيوال سازمان (WHO) په غاړه وي. خو دغه علمي نومونه د ځانګړو اصولو له مخي ايښودل کيږي او په اصل کي ډېر اوږده وي او له دې کبله يې عام خلک لنډيزونه کاروي. لکه د روانې وبا له پاره د مسؤل ويروس بشپړه نوم داسي دی: (Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2)
انځور: picture-alliance/dpa/S. Di Nolfi ايا پر ويروسونو د موندونکي يا بل انسان نوم ايښودل کيدلای سي؟ پر ويروسونو د نوم ايښولو کار د ځانګړي مسلکي لاري يا پروتوکول له مخي داسي ايښودل کيږي چي واحد او منفرد وي. له دغو نومونو څخه د ويروسونو اصلي ټبر، څانګي او لا نور معلومات څرګنديږي او په دقيقه توګه يې له نوم څخه نژدې ټول اړين معلومات لوستل کيدلای سي. پر ويروسونو د انسانانو، قومونو، حيواناتو يا ورته نورو څيزونو نومونه نه سي ايښودل کيدلای.
انځور: Reuters/NEXU Science Communication د روانې وبا د مسؤل ويروس اصلي نوم څه دی؟ هغه ويروس چي دمګړی ورڅخه د وبا بحران رامنځ ته سوی، په لومړي سر کي ورته «د کرونا نوي ويروس» خطاب کېده. خو اوس د روغتيا نړيوال سازمان دغه ويروس ته د «سارس کوف ۲» يا (Sars-CoV-2) نوم ورکړی دی. کوف (CoV) معنی د کرونا ويروس او سارس (severe acute respiratory syndrome) هغه ويروس ؤ چي لومړی په ۲۰۰۲ د سږو او تنفس د لارو د ناروغۍ د او سلهاؤ انسانانو د مړيني د سبب په توګه رابرسېره سو.
انځور: Imago Images/Chromorange/K. Niehaus په پښتو کي کرونا او که کورونا وليکو؟ عموما په يوه ژبه کي پردی نوم د امکان تر حده هغسي ليکل کيږي چي تلفظ يې اصلي ژبي ته ورته وي. دا چي د انګريزي لغت (Corona) دوه ځله په «و» ږغ تلفظ کيږي نو په پښتو کي هم بايد اصلا «کورونا» وليکل سي. خو دا چي دمګړی د «کرونا» لغت عام سوی، او د ژبپوهنې اصول وايي چي هغه بڼه چي زياته مروجه وي بايد وليکل سي، نو زياتي پښتو رسنۍ او نور ليکونکي د کورونا پر ځای «کرونا» ليکي.
انځور: DW/A. K. Hakimi
دغو تحقيق کوونکو د ۱۶ ناروغانو پر دوسيو کتنې کړي او دې نتيجې ته رسېدلي دي، چې د دغو ناروغو يو تر پنځه پورې يې مخکې له دې چې د کرونا ناروغۍ نخښې پکې پيدا شي، نورو ته ويروس انتقال کړی دی.
دغه تحقيقاتي ټيم د خپلو څيړنو په پای کې دې نتيجې ته رسيدلی دی چې د نړۍ په سطحه د کرونا وبا په کنترول کې راوستل به په سادګۍ سره شونې نه وي.
د آلمان د کلن پوهنتون يوه تحقيقاتي ټيم هم په «Lancet» کې د مونشن ټيم خپور شوی رپوټ تائيد کړی دی.
دوی د ويروس د قابو کولو له پاره سپارښته کوي چې د ناروغۍ د پيژندنې آپلکيشن په څير له نوې تکنالوژۍ څخه کار واخيستل شي، تر څو له يوه شخص څخه بل ته د ويروس پر ځينځيري انتقال باندې برلاسی پيدا شوی وي.
د لندن د ګرمسیره سيمو د طب پوهنځي کارپوه، انه ليز وايلدر سميت، هم د مونش ټيم د تحقيقاتو پايلې تائيد کړي دي. هغه ليکلي دي چې د کرونا نوي ويروس پر وړاندې تر ټولو ښه مقابله له نوې تکنالوژۍ څخه استفاده او بشپړ قرنطين دی.
وايلدر سميت زياته کړې، هغو هيوادونو چې د نورو په پرتله يې قرنطين ته ډير اهميت ورکړی او دغه راز د ويروس د زنجيره يې انتقال موضوع يې ژر موندلې، د ويروس د خپريدو په مخنيوي کې تر نورو ډير بريالي ثابت شوي دي.
نوموړی په دې برخه کې ټايلند، ټایوان، سنګاپور، سويلي کوريا، ويتنام او هانګ ګانګ هيوادونو ته اشاره کړې ده.
نوی کرونا ويروس څرنګه او چيري خپور سوی؟
د نړۍ په ۱۸۵ هيوادونو کي تر ۲۸ لکو څخه زيات انسانان په نوي کرونا ويروس اخته سوي دي. دا چي دغه ويروس کله، چيري او څنګه خپور سو، دلته يې ولولئ: انځور: Reuters/NEXU Science Communication د نوي کرونا ويروس لومړۍ پيښي د ۲۰۱۹ کال د دسمبر په ۳۱مه نېټه د چين د ووهان سيمي چارواکو پخلی وکړ چي د نمونيا په شان په يو نوې ناروغۍ په لسهاو انسانان اخته سوي دي. څو ورځي وروسته کارپوهانو د دې پخلی وکړ چي دغه انسانان په يو نوي ډول ويروس اخته سوي دي.
انځور: AFP د چين چارواکو د ۲۰۲۰ کال د جنورۍ مياشتي په ۱۱مه نېټه خبر ورکړ چي د نوي ويروس له کبله يو داسي ۶۱ کلن کس خپل ژوند له لاسه ورکړی دی چي زيات وخت به د ووهان د حيواناتو بازار ته ورتله. دا حالت په چين کي د رخصتيو پر وخت رامنځ ته سو کله چي چينايانو د هيواد دننه زيات تګ او راتګ کوي.
انځور: picture-alliance/Xinhua News Agency/C. Yuang په نورو هيوادونو کي د ويروس خپراوی کله پېل سو؟ دا د سيول انځور دی چي پکښي د ماسک رانيولو له پاره د خلکو اوږد قطارونه معلوميږي. د ۲۰۲۰ کال د جنورۍ په منځ کي د روغتيا نړيوال سازمان پر دغه ويروس لومړی راپور خپور کړ. د جنورۍ په شلمه نېټه په جاپان، جنوبي کوريا او تايلند کي د لومړيو پيښو تصديق وسو. يوه ورځ وروسته په متحده ايالاتو کي له ووهان څخه بېرته تلونکي کس کي د ويروس تصديق وسو.
انځور: Reuters/K. Hong-Ji د ووهان ۱۱ میليون نفوس لرونکی ښار د جنورۍ په ۲۳مه نېټه په بشپړه توګه بند کړل سو. په دې ترڅ کي ښار ته تلونکي او راتلونکي ټولې مځکنۍ او هوايي لاري وتړل سوې. د ښار دننه ټول ترانسپورت بندل کړل سو. دغه وخت ۲۳ کسان په دغه ويروس وژل سوي ول.
انځور: AFP/H. Retamal نړيوال روغتيايي بېړنی حالت د روغتيا نړيوال سازمان د جنورۍ په ۳۰مه نیټه نړيوال روغتيايي بېړنی حالت اعلان کړ. دا د هغه وروسته چي په چين کي په نوي ويروس د اخته کېدونکو شمېر زرونو ته پورته سو. د فبرورۍ په دويمه له چين څخه دباندي د کرونا له کبله د يو ۴۴ کلن کس د مړيني خبر ورکړل سو. هغه وخت په چين کي ۳۶۰ کسان له دغه ويروسه مړه سوي ول.
انځور: picture-alliance/empics/The Canadian Press/J. Hayward د روغتيا نړيوال سازمان د فبرورۍ په ۱۱مه نېټه د نوي کرونا ويروس له کبله رامنځ ته کېدونکي د سږو ناروغۍ ته د کويد-۱۹ نوم ورکړ. د فبرورۍ تر ۱۲مي پوري په چين کي تر ۱۱۰۰ زيات کسان په نوي کرونا مړه سوي او د مريضانو شمېر تر ۴۴ زره اوښتی وو. هغه وخت په ۲۴ هيوادونو کي د نوي کرونا د پيښو پخلی سوی وو
انځور: AFP/A. Hasan په فرانسه کي د فبرورۍ په ۱۴مه نېټه يو ۸۰ کلن چينايي سيلانی په دغه ويروس مړ سو. په اروپا کي د نوي کرونا له کبله دا لومړۍ مړينه وه. هغه وخت په چين کي له دغه ويروسه د مړه سوو کسانو شمېر تر ۱۵۰۰ زيات سوی وو چي پکښي يو شمېر يې په هوبې ايالت کي رامنځ ته سوي مړيني هم شاملي وې.
انځور: Getty Images/M. Di Lauro افغانستان او پاکستان کي د نوي کرونا لومړۍ پېښې په افغانستان کي د ويروس لومړۍ پېښه د فبروۍ په ۲۴مه نیټه په هرات کي ثبت سوه. په پاکستان کي له ايران څخه کراچي ته په بېرته ستون سوي يو محصل کي د فبرورۍ مياشتي په ۲۶مه نېټه د کرونا نوی ويروس وموندل سو. دا په پاکستان کي ثبتېدونکې د کرونا ويروس لومړۍ پېښه وه. د مارچ په ۱۸مه نېټه د پاکستان په څلورو واړو ايالتونو کي د کرونا پيښي ثبت سوي وې.
انځور: picture-alliance/AP Photo/F. Khan په ټوله نړۍ کي د کرونا چټکه خپرېدنه په وروسته ورځو کي دغه ويروس په ډېره چټکۍ د نړۍ په نورو برخو کي خپور سو. په دې ترڅ کي په منځني ختيځ، لاتين امريکا او نورو هيوادونو کي د دغه ويروس پيښي ثبت سوې. د فبرورۍ په ۲۸مه نېټه په ايټاليا کي په دغه ويروس ۸۰۰ انسانان اغېزمن کړي ول او ويروس په اروپا کي په چټکۍ د خپرېدو په حال کي وو. د فبرورۍ په ۲۹مه نېټه په متحده ايالاتو کي له نوي کرونا څخه لومړی کس ومړ.
د اروپا او امريکا تر منځ تړلي دروازې د امریکا متحده ایالاتو ولسمشر دونالد ترمپ د مارچ په ۱۱مه نېټه د اروپا سره ټول پروازونه ودرول او د مارچ په ۱۳مه يې بېړنی حالت اعلان کړ. فرانسې د مارچ په ۱۷مه نېټه په ټول هيواد کي لاک ډاون نافذ کړ او اروپايي اتحاديې له اتحاديې دباندي څخه پر راتلونکو مسافرو بنديز ولګاوه.
انځور: picture-alliance/Xinhua/A. Morrisard د اغېزمنو شمېر تر يو مليون زيات سو د اپريل مياشتي په دويمه نیټه د نړۍ په ۱۷۱ هيوادونو کي د نوي کرونا د پيښو پخلی سوی او د ناروغانو شمېر تر يو میليون اوښتی وو. تر دغې نيټي په نړيواله توګه تر ۵۱ زرو زيات انسانان له دغه ويروسه مړه سوي ول. د اپريل تر لسمي د مړ شمېر تر ۱۰۰۰۰۰ واوښت.
انځور: picture-alliance/xim.gs نژدې ۲۰۰ زره مړيني او ۲،۸ مليونه ناروغان د اپريل په ۲۲مه نېټه په نوي کرونا ويروس د اخته سوو کسانو شمېر دوه نيم مليون ته رسېدلی وو. د اپريل تر ۲۵مې نېټي په ټوله نړي کي تر ۱۹۷ زرو څخه زياتي مړيني رامنځ ته سوي او د اغېزمن سوو کسانو شمېر تر اته ويشت لکو او پنځلس زرو اوښتی وو. په نړيواله توګه له دغه ويروس څخه د روغو سوو کسانو شمېر تر اوه لکه پنځه نيوي زرو اوښتی دی.
انځور: picture-alliance/dpa/F. Gambarini
دويچه ويله فارسي/م.ک.ص/ن.ز
