اغلې پوپلزۍ وايي چې «ما خپل کیس ډېرو سفارتونو ته ولېږو، ځينو یې ځواب را نه کړ او ډېرو زما له خوا د پناه غوښتنې وړاندیز رد کړی.» پر افغانستان د طالبانو تر بیا حاکمیت وروسته ډېر خبریالان بهرنیو هیوادونو ته د تخلیې په تمه ایران او پاکستان ته تللي دي. د دوی زیاتره د نامعلوم برخلیک په هکله شکایت لري.

افغان خبریالې شیبا پوپلزۍ په دغه ايميل کې د خپلو کاري اسنادونو سره مل، ورسره د شوي چلند داستان لیکلی چې ګواکې د کابل د سقوط په لومړۍ اوونۍ کې وسله والو کسانو چې هغه یې ''طالبان'' بولي، د هغې رسنۍ دفتر ته له ننوتلو منع کړې‌ ده چې نوموړې پکې د خبریالې په توګه دنده درلوده. ۲۵ کلنه پوپلزۍ پنځه کاله له بېلابېلو رسنیو سره کار کړی خو اوس د خپلې کورنۍ پرته، په اسلام‌ اباد کې په یوه کرایه کور کې اوسېږي.

اغلې پوپلزۍ وايي، تراوسه هیڅ نړیوالې ادارې مالي مرسته نه ده ورسره کړې او له تیرو نهه میاشتې راهیسې يې مصارف به بهر کې مېشت مشر ورور ورکوي. خو پاکستان ته په تللو افغان خبریالانو کې بیا ډېر نور داسې هم شته چې، مالي لګښتونه يې خپل دي او له بې سرنوشتۍ ځورېږي.

افغان خبریال شریف شګېوال نهه میاشتې کیږي چې په پاکستان کې ژوند کوي او په دغه هیواد کې له اقتصادي ستونزو شکایت کوي: «زما دوسیه د بې‌پولې خبریالانو له ټولنې سره ثبت ده، په لومړي سر کې يې رد ځواب راکړی و، خو ترهغې وروسته چې مې جزییات ورسره شریک کړل، تېره اوونۍ يې مثبت ځواب و.»

شګیوال په عاجله توګه تخلیې ته په تمه دی، خو وايي، د خبریالانو د دوسیو مستند کېدو پروسه چټکه نه‌ده او ښايي تخلیه يې ډېرې نورې میاشتې وخت ونیسي. له دې سره هم‌مهال پاکستان د ځینو تللو ژورنالیستانو شمېر يې داسې هم دي چې، د خپل ژورنالیستیک کارد ثبوت اسناد نه‌لري.

افغان ویډیو ژونالیست او اېډيټر رمان پناه وايي چې هر ځای یې دوسیې رد شوي. رمان زیاتوي: «هغه راپورونه چې ما جوړ کړي، یادونه پکې نه شوې چې ايډيت يې ما کړی، نو چې هر ادرس ته چې خپله دوسیه لېږم، زما د ژورنالیستک کار بېلګه غواړي، څو زما کار ورته ثابت شي، همدا لامل دی چې هر ځای مې دوسیه رد کېږي.»

په اسلام اباد کې یو شمېر افغان خبریالانو د ''Afghan Journalists at Risk'' په نوم حرکت رامنځ ته کړی، څو د تخليې په تمه پاکستان ته د تللو افغان خبریالانو له پاره لابي وکړي. د دغه حرکت د رهبرۍ بورډ غړی عبدالله همیم مني چې تراوسه يې کومه مثبته پایله نه ده ترلاسه کړې خو هڅې به دوامداره ساتي.

دغه حرکت، پاکستان ته تللي شاوخوا ۲۰۰ افغان خبریالان لیست کړي، خو وايي، دا شمېر ښايي تر دې هم ډېر وي. د افغانستان د خپلواکو ژورنالیستانو ټولنې رئیس حجت الله مجددی وايي، په تېر یوه کال کې له ۷۰۰ تر ۱۰۰۰ پورې رسنيزو کاروونکو هيواد پرېښی، چې ځینې يې لا هم په ګاونډيو هېوادونو کې بې سرنوشته پاتې دي.

د امریکا د هغه مهال ولسمشر دونالد ترمپ ادارې په دوحه کې له طالبانو سره توافق لاسلیک کړ چې پکې امریکا د همدې کال د مې تر لومړۍ د خپلو عسکرو د وتلو ژمنه کړې وه. په تړون کې طالبانو پر امریکا د نه برید ژمنه کړې وه خو پر افغان امنیتي ځواکونو یې بریدونو ته شدت ورکړی و.

د امریکا متحده ایالاتو نوی ټاکل شوی ولسمشر جو بایډن هم له افغانستانه د امریکايي ځواکونو ماموریت عملي کوي. بایډن په دې ورځ وویل چې په افغانستان کې پاتې دوه نیم تر درې نیم زره امریکايي عسکر به د سپتمبر میاشتې په ۱۱مه افغانستان ترک کړي څو د امریکا تر ټولو اوږد جنګ پای ته ورسیږي.

طالبانو په دې میاشتو کې پر افغان امنیتي ځواکونو بریدونو ته شدت ورکړی وو او یو شمیر سیمې یې نیولې وې. په ولایتونو کې ولسوالۍ په ولسوالۍ سقوط روان دی او په ځینو پیښو کې ولسوالۍ پرته له جګړې طالبانو ته سپارل کیږي. د اګست میاشتې په نیمايي کې طالبانو د ځینو سترو ښارونو په شمول نیږدې ټول افغانستان تر ولکې لاندې راوستی وو.

د افغانستان د پخواني ولسمشر محمد اشرف غني تر وتلو وروسته، طالبان کابل ته ننوځي او په لنډ وخت کې په ارګ کې د طالبانو انځورونه خپریږي. په دې ورځ د افغانستان ۲۰ کلن جمهوري نظام سقوط شو او طالبان تر ۲۰ کلنې جګړې وروسته یو ځل بیا واک ته ورسیدل.

واک ته د طالبانو د رسیدو په دوهمه ورځ زرګونه افغانانو د کابل پر هوايي ډګر هجوم وکړ تر څو له افغانستان څخه د تخلیې په ماموریت کې وایستل شي. په دې ورځو کې د کابل په هوايي ډګر د خلکو بیروبار هر څه ګډوډ کړي وو. د تخلیې پرمهال د معلوماتو له مخې لږ تر لږه دوه کسان له الوتکې را ولویدل.

د طالبانو په لومړني خبري کنفرانس کې د طالبانو ویاند د پخوانیو پوځیانو د عفوې خبره وکړه او ویې ویل چې طالبان به شریعت په چوکاټ کې د ښځو د تعلیم او کار په مخ کې خنډ جوړ نه کړي. طالبانو تر اوسه هم له شپږم ټولګي پورته نجونو ته د ښوونځیو د تګ اجازه نه ده ورکړې.

له کابله د تخلیې د ماموریت پرمهال داعش ډلې د خلکو په منځ کې چاودنه وکړه چې پکې ۱۳ امریکايي پوځیان او لږ تر لږه ۶۰ افغانانو خپل ژوند له لاسه ورکړ. څو ورځې وروسته بیا امریکا په کابل کې پر یوه کور برید وکړ. امریکا په لومړیو کې پر داعش د برید خبر ورکړی وو خو بیا وروسته معلومه شوه چې په برید کې د ۷ ماشومانو په ګډون ۱۰ ملکیان وژل شوي وو.

واک ته د طالبانو تر رسیدو وروسته په بهرنیو هیوادونو کې د افغانستان پانګې کنګل شوې چې له امله یې په افغانستان کې بانکي نظام له ستونزو سره مخامخ شو او افغانان د نغدو پیسو له کمښت سره مخامخ شول. په دې میاشت کې امریکا او ګڼ شمیر هیوادونو له افغانستان سره خپل مالي تعهدات هم ودرول.

په افغانستان کې طالبانو د ښوونځیو په پرانیستلو اقدام وکړ خو نجونو ته یوازې تر شپږم ټولګي د زده کړې اجازه ورکړل شوې. د افغانستان پوهنتونونو کې هم د نجونو او هلکانو ټولګي سره جلا شول او په دې ترڅ کې ګڼ شمیر د پوهنتون استادان هم له هیواده ووتل.

واک ته ترسیدو وروسته طالبانو د خپلې سرپرستې کابینې د جوړولو اعلان وکړ چې پکې یوازې د طالبانو څیرې او نارینه پکې موجود ول. طالبانو هغه مهال ویلي ول چې په حکومت کې به ټول شموله وي خو لا هم طالبانو خپله دغه ژمنه نه ده پوره کړې.

د افغانستان د اقتصادي او بشري وضعیت په خرابیدو د نړیوالو له لوري مرسته شوي توکي په الوتکو کې افغانستان ته رسیږي. ملګرو ملتونو د بشري ناورین خبرداری ورکړی او له نړۍ د میلیونونو ډالرو د مرستې غوښتنه کوي. ملګري ملتونه وايي چې په افغانستان کې شاوخوا ۱۴ میلیونه وګړي د خوراکي توکو له شدید کمښت سره مخامخ دي او د مرستو د نه رسیدو په صورت کې به بشري ناورین رامنځ ته شي.

د یوې میاشتې په تیریدو په افغانستا کې بشري او اقتصادي وضعیت لا پسې خراب شوی دی او په دې ورځو کې د هغو کسانو شمیر چې د خوراکي موادو له شدید کمښت سره مخامخ دي دوه برابره شوی او ان ۲۲،۸ میلیونه ته لوړ شوی دی. ملګري ملتونو ویلي ول چې له دې ډلې شاوخوا نهه میلیونه خلک له بیړني وضعیت سره مخامخ دي چې پکې شاوخوا ۳،۲ میلیونه ماشومان هم شامل دي. ملګري ملتونو په همدې وخت کې د خوارځواکۍ د ډیریدو خبرداری ورکوي.

د امریکا ولسمشر جوبایدن د یوه فرمان په لاسلیک کولو د افغانستان د ټولو تقريبا ۷ میلیارده کنګل شویو ډالرو نیمايي برخه راګرځوي. په دې ورځو کې په امریکا کې په دغو پیسو د سپتمبر د ۱۱مې د پیښې د قربانانو دعوا روانه ده. امریکا وویل چې د کنګل شویو پیسو نیمايي دې د افغانستان د بشري وضعیت د کنترول له پاره وکارول شي او له هغه وخت راهیسې امریکا او طالبانو د یادو پیسو پر آزادولو مذاکرات کوي.

د نجونو د ښوونځو تر پرانیستل کیدو سمدلاسه وروسته طالبانو د ښوونځیو د بیرته تړلو امر وکړ او له شپږم ټولګې پورته نجونې یې ښوونځي ته له تګه بیرته را وګرځولې. ښوونځیو ته رسیدلو نجونو ته وویل شول چې بیرته کورونو ته ولاړې شي. پر طالبانو تر نن ورځې پورې د نجونو د ښوونځیو د بندولو په برخه کې انتقادونه کیږي.

په دې میاشت کې په افغانستان کې بشري وضعیت لا پسې کړکیچن شوی وو او د شمیرو له مخې په دې وخت کې د فقر کچه ۹۷ سلنې ته لوړه شوې وه. په ۲۰۲۰ م کال کې په افغانستان کې فقر د افغانستان د ټول نفوس نیمايي برخې ته رسیدلی وو. ملګرو ملتونو په دې ورځو کې د لا ډیرو مرستو غږ وکړ او د بشري ناورین دوامداره خبرداري ورکوي.

د طالبانو د امر باالمعروف او نهي عن المنکر وزارت د یوه فرمان په صادرولو سره په ټولو عامه ځایونو کې د بشپړ حجاب مراعتولو امر وکړ. طالبانو همدا راز له میرمنو وغوښتل چې یوازې د اړتیا په صورت کې دې له کورونو را وځي. د طالبانو د دغه اقدام پر وړاندې پراخ کورني او نړیوال غبرګونونه هم را وپاریدل.

په دې ورځ د افغانستان خوست او پکتیکا ولایتونه یوې شدیدې زلزلې وځپل چې پکې تر ۱۱۰۰ ډیر کسان ووژل شول او زرګونه کورونه یې ویجاړ کړل. په دې وخت کې طالبان هم د مرستو رسولو له ستونزو سره لاس او ګریوان دي او پر نړیوالو یې د مرستو غږ وکړ.

امریکا متحده ایالاتو د کابل په زړه کېد یوې بې پیلوټه الوتکې په برید کې د القاعده شبکې د مشر ایمن الظواهري د وژلو خبر ورکړ. امریکايي چارواکو پر طالبانو الظواهري ته د پناه ورکولو تور پورې کړ او طالبانو یې بیا په ځواب کې ویلي چې د طالبانو مشران په افغانستان کې د الظواهري له شتونه بې خبره وو او د یادې پیښې په هکله یې د پلټتنو خبر ورکړی، داسې چې تر اوسه یې جزئیات نه دي خپاره شوي.

د دوحې له تړونه د جمهوریت تر سقوطه؛ د افغانستان اړونده مهمې پیښې