په خيبر پښتونخوا کې په دې وروستيو ورځو کې د يوه متخصص ډاکتر له مړينې سره د اغيزمنو ډاکترانو شمير ۲۰۰ ته رسېدلی دی. زياتره ډاکتران په روغتونو او يا هم په خپلو کورو کې قرنطين دي.
د دوشنبې په ورځ په پيښور کې د دولسو ښځينه ډاکترانو په شمول د ديرشو نورو ډاکترانو د کرونا آزموینې مثبتې وې. همدا شان د اغیزمنو نرسانو او طبي مرستندويانو شمير هم څلويښتو تنو ته رسيدلی دی.
د ډاکترانو، طبي عملې او نرسانو ټولنې په بيا بيا له حکومت څخه د لاک ډاون يا له کوره د وتلو د محدوديت د لا سختولو غوښتنه کوي. خو د روژې مياشتې له کبله دغه محدوديتونه يو څه نرم کړل شوي دي چې له امله یې په بازارونو کې د خلکو ګڼه ګوڼه ډيره وي. ډاکتران انديښنه لري چې د دې نرمښت له کبله د کرونا ويروس پېښې ډېرې شوي دي.
انځور: DW/F. Khan له دويچه ویله سره د «سارک ميديکل ايسوسيشن» او «کامن ويلت ډاکترز ايسوسيشن» مشر ډاکتر عمر ايوب، په دې اړه وويل: «اوس مهال په خيبر پښتونخوا ایالت کې تر ۲۰۰ ډېر ډاکتران اغیزمن شوي دي. د زياترو د کرونا ټسټونه مثبت ول او هغوی په کور کې قرنطين شوي دي.»
نوموړي زياته کړه، کله چې په ښار يا کومه سيمه کې د يوه تن د کرونا آزموينه مثبته ثابته شي نو ټول ګاونډ يا محله ورسره قرنطين کيږي خو په روغتون کې داسې نه ده چې له کبله یې نور خلک هم اغيزمنيږي.
د آسانتياو او حفاظتي وسايلو په هکله نوموړي وويل چې روغتیایي کارکوونکي اړ دي چې د ځل استفادې له پاره جوړ شوي محافظتي توکي په وار وار وکاروي.
نوی کرونا ويروس څرنګه او چيري خپور سوی؟
د نړۍ په ۱۸۵ هيوادونو کي تر ۲۸ لکو څخه زيات انسانان په نوي کرونا ويروس اخته سوي دي. دا چي دغه ويروس کله، چيري او څنګه خپور سو، دلته يې ولولئ:
انځور: Reuters/NEXU Science Communicationد نوي کرونا ويروس لومړۍ پيښي
د ۲۰۱۹ کال د دسمبر په ۳۱مه نېټه د چين د ووهان سيمي چارواکو پخلی وکړ چي د نمونيا په شان په يو نوې ناروغۍ په لسهاو انسانان اخته سوي دي. څو ورځي وروسته کارپوهانو د دې پخلی وکړ چي دغه انسانان په يو نوي ډول ويروس اخته سوي دي.
د چين چارواکو د ۲۰۲۰ کال د جنورۍ مياشتي په ۱۱مه نېټه خبر ورکړ چي د نوي ويروس له کبله يو داسي ۶۱ کلن کس خپل ژوند له لاسه ورکړی دی چي زيات وخت به د ووهان د حيواناتو بازار ته ورتله. دا حالت په چين کي د رخصتيو پر وخت رامنځ ته سو کله چي چينايانو د هيواد دننه زيات تګ او راتګ کوي.
په نورو هيوادونو کي د ويروس خپراوی کله پېل سو؟
دا د سيول انځور دی چي پکښي د ماسک رانيولو له پاره د خلکو اوږد قطارونه معلوميږي. د ۲۰۲۰ کال د جنورۍ په منځ کي د روغتيا نړيوال سازمان پر دغه ويروس لومړی راپور خپور کړ. د جنورۍ په شلمه نېټه په جاپان، جنوبي کوريا او تايلند کي د لومړيو پيښو تصديق وسو. يوه ورځ وروسته په متحده ايالاتو کي له ووهان څخه بېرته تلونکي کس کي د ويروس تصديق وسو.
د ووهان ۱۱ میليون نفوس لرونکی ښار د جنورۍ په ۲۳مه نېټه په بشپړه توګه بند کړل سو. په دې ترڅ کي ښار ته تلونکي او راتلونکي ټولې مځکنۍ او هوايي لاري وتړل سوې. د ښار دننه ټول ترانسپورت بندل کړل سو. دغه وخت ۲۳ کسان په دغه ويروس وژل سوي ول.
نړيوال روغتيايي بېړنی حالت
د روغتيا نړيوال سازمان د جنورۍ په ۳۰مه نیټه نړيوال روغتيايي بېړنی حالت اعلان کړ. دا د هغه وروسته چي په چين کي په نوي ويروس د اخته کېدونکو شمېر زرونو ته پورته سو. د فبرورۍ په دويمه له چين څخه دباندي د کرونا له کبله د يو ۴۴ کلن کس د مړيني خبر ورکړل سو. هغه وخت په چين کي ۳۶۰ کسان له دغه ويروسه مړه سوي ول.
د روغتيا نړيوال سازمان د فبرورۍ په ۱۱مه نېټه د نوي کرونا ويروس له کبله رامنځ ته کېدونکي د سږو ناروغۍ ته د کويد-۱۹ نوم ورکړ. د فبرورۍ تر ۱۲مي پوري په چين کي تر ۱۱۰۰ زيات کسان په نوي کرونا مړه سوي او د مريضانو شمېر تر ۴۴ زره اوښتی وو. هغه وخت په ۲۴ هيوادونو کي د نوي کرونا د پيښو پخلی سوی وو
په فرانسه کي د فبرورۍ په ۱۴مه نېټه يو ۸۰ کلن چينايي سيلانی په دغه ويروس مړ سو. په اروپا کي د نوي کرونا له کبله دا لومړۍ مړينه وه. هغه وخت په چين کي له دغه ويروسه د مړه سوو کسانو شمېر تر ۱۵۰۰ زيات سوی وو چي پکښي يو شمېر يې په هوبې ايالت کي رامنځ ته سوي مړيني هم شاملي وې.
افغانستان او پاکستان کي د نوي کرونا لومړۍ پېښې
په افغانستان کي د ويروس لومړۍ پېښه د فبروۍ په ۲۴مه نیټه په هرات کي ثبت سوه. په پاکستان کي له ايران څخه کراچي ته په بېرته ستون سوي يو محصل کي د فبرورۍ مياشتي په ۲۶مه نېټه د کرونا نوی ويروس وموندل سو. دا په پاکستان کي ثبتېدونکې د کرونا ويروس لومړۍ پېښه وه. د مارچ په ۱۸مه نېټه د پاکستان په څلورو واړو ايالتونو کي د کرونا پيښي ثبت سوي وې.
په ټوله نړۍ کي د کرونا چټکه خپرېدنه
په وروسته ورځو کي دغه ويروس په ډېره چټکۍ د نړۍ په نورو برخو کي خپور سو. په دې ترڅ کي په منځني ختيځ، لاتين امريکا او نورو هيوادونو کي د دغه ويروس پيښي ثبت سوې. د فبرورۍ په ۲۸مه نېټه په ايټاليا کي په دغه ويروس ۸۰۰ انسانان اغېزمن کړي ول او ويروس په اروپا کي په چټکۍ د خپرېدو په حال کي وو. د فبرورۍ په ۲۹مه نېټه په متحده ايالاتو کي له نوي کرونا څخه لومړی کس ومړ.
د اروپا او امريکا تر منځ تړلي دروازې
د امریکا متحده ایالاتو ولسمشر دونالد ترمپ د مارچ په ۱۱مه نېټه د اروپا سره ټول پروازونه ودرول او د مارچ په ۱۳مه يې بېړنی حالت اعلان کړ. فرانسې د مارچ په ۱۷مه نېټه په ټول هيواد کي لاک ډاون نافذ کړ او اروپايي اتحاديې له اتحاديې دباندي څخه پر راتلونکو مسافرو بنديز ولګاوه.
د اغېزمنو شمېر تر يو مليون زيات سو
د اپريل مياشتي په دويمه نیټه د نړۍ په ۱۷۱ هيوادونو کي د نوي کرونا د پيښو پخلی سوی او د ناروغانو شمېر تر يو میليون اوښتی وو. تر دغې نيټي په نړيواله توګه تر ۵۱ زرو زيات انسانان له دغه ويروسه مړه سوي ول. د اپريل تر لسمي د مړ شمېر تر ۱۰۰۰۰۰ واوښت.
نژدې ۲۰۰ زره مړيني او ۲،۸ مليونه ناروغان
د اپريل په ۲۲مه نېټه په نوي کرونا ويروس د اخته سوو کسانو شمېر دوه نيم مليون ته رسېدلی وو. د اپريل تر ۲۵مې نېټي په ټوله نړي کي تر ۱۹۷ زرو څخه زياتي مړيني رامنځ ته سوي او د اغېزمن سوو کسانو شمېر تر اته ويشت لکو او پنځلس زرو اوښتی وو. په نړيواله توګه له دغه ويروس څخه د روغو سوو کسانو شمېر تر اوه لکه پنځه نيوي زرو اوښتی دی.
ډاکتر عمر ايوب زياته کړه: «د هېواد د نورو ايالتونو په پرتله په خيبر پښتونخوا کې د مړينې کچه لوړه ده؛ ټولنیز محدوديت نه مراعتيږي او په بازارونو کې ګڼه ګوڼه ډېره ده چې دا د کرونا ويروس د خپريدو لامل کیږي. ټسټونه هم کم کيږي او که چېرې زيات ټسټونه وشي نو ښايي د مريضانو شمير تر خطرناک حده لوړ وي.»
د خيبر پښتونخوا د «ځوانو ډاکترانو ټولنې» يوه استازي ډاکتر اسنفديار خان، له دويچه ويله سره په خبرو کې وويل: «په پيښور کې اوسمهال شا او خوا ۴۶ ډاکتران اغیزمن دي. حکومت بايد لاک ډاون سخت کړی ځکه که چيرې د وبا د مريضانو کچه په همدې شکل لوړه شي نو موږ به د ناروغانو د درملنې وړتيا ونه لرو. ډاکتر په لومړۍ کرښه کې کار کوي خو آسانتياوې کابو د نشت برابر دي. حکومت ژمنه خو کوي خو د حفاظتي وسايلو په ورکړې کې له ځنډ څخه کار اخلي.»
خطرناکې کچې ته د وبا د خپریدو ویره
د ډاکترانو ترڅنګ په زرونه نور روغتیایي کارکوونکي لکه روغتيا پالان او د امبولانسونو چلوونکي په لومړۍ کرښه کې په کار بوخت دي. د «خيبر پښتونخوا پيرا ميديکل اسوسيشن» مشر سيد روئيداد شاه، له دويچه ویله سره په خبرو کې وويل: «دمګړۍ شل زره دغه طبي عمله د ناروغانو په پالنه بوخته ده. له دوی څخه یې ۲۵ تنه په کرونا ویروس اخته شوي. که حکومت د ۱۵ ورځو له پاره بشپړه محدوديت وضع نه کړ نو دا وبا به تر خطرناکې کچې لوړيدلی شي.»
انځور: DW/F. Khan په خيبر پښتونخوا کې د کرونا د آزمويتې د ترسره کولو ظرفيت ډير ټيټ دی. د روغتيا ایالتي وزير تيمور سليم جهګړا، وايي چې د کرونا د ټسټونو وړتيا به ډېر ژر په ورځ کې دوه زرو ټیسټونو ته لوړه کړي.
د «مسلکي ډاکترانو د ټولنې» مشر ډاکتر امیر تاج، په دې اړه وويل: «زموږ روغتيايي سيسټم ډير ضعيفه دی او حکومت د نورو ناروغتيا د کنترول وړتيا نه لري نو څرنګه به دا وبا ژر کنترول کړي؟ د کوره د وتلو محدوديت بايد لا کلک شي او په هره سيمه کې يو روغتون بايد د کرونا د ناروغانو له پاره ځانګړی شي.»
فريدالله خان/ پيښور
زموږ له آرشیف څخه:
تر کرونا زيات خطرناک د نړۍ ويروسونه وپېژنئ ـ انځوريز راپور
دمګړی په ټوله نړۍ کي د کرونا بيره خوره ده. خو که د مړيني شمیرو او ارقامو ته وکتل سي نو تر کرونا ډېر خطرناک ويروسونه سته. دلته يې وپېژنئ
ماربورګ د آلمان د يو ښار نوم دی چيري چي په ۱۹۶۷ مېلادي کال ګڼ شمېر انسانان د يو ويروس له کبله مړه سول. دا چي دغه ويروس په همدغه ښار کي وپېژندل سو نو ورته د ماربورګ نوم ورکول سو. دا د نړۍ له تر ټولو خطرناکو ويروسونو څخه يو بلل کيږي او په ۹۰ سلنه پيښو کي په دغه ويروس اخته انسانان خپل ژوند له لاسه ورکوي.
ايبولا ويروس د ۲۰۱۳ او ۲۰۱۶ کالونو تر منځ په لوېديځه افريقا کي تر ۱۱ زرو څخه زيات انسانان ووژل. دغه ويروس مختلف ډولونه لري او په لوړه اندازه وژونکې ناروغي رامنځ ته کوي. په دغه ويروس له اخته کسانو څخه عموما ۹۰ سلنه يې خپل ژوند له لاسه ورکوي.
د کرونا له خپرېدو وروسته په چين کي په هانټا ويروس د وژل سوي کس خبر هم د زياتو رسنيو سرټکی وګرځېدل. هانټا نوی ويروس نه دی. په دغه ويروس اخته کسانو کي د سږو ناروغۍ، تبه او د پښتورګو د غيرفعاله کېدو علايم راڅرګنديږي.
د لېوني سپي ويروس د سپيانو، ګيدړو او يا شوپرکانو د داړلو په نتيجه کي انسان ته انتقاليږي. که څه چي کورني سپي ټول د دغه ويروس پر ضد واکسين کيږي، خو د افغانستان او پاکستان په شمول په زياتو هيوادونو کي لا زيات کوڅه ډبه سپي د دغه ويروس د خپراوي سبب کيږي. دغه ويروس په لوړه اندازه وژونکی دی.
د ايچ آی وي ويروس له کبله د ايډز ناروغي رامنځ ته کيږي. دغه ويروس په اتيايمه لسيزه کي د پېژندل کيدو راهيسي تر ۳۸ مليونو څخه زيات انسانان وژلي دي.
انسانانو په زرونو کاله د کڅوک ويروس سره مبارزه وکړه. د روغتيا نړيوال سازمان په ۱۹۸۰ کال اعلان وکړ چي دغه خطرناک ويروس په بشپړه توګه له منځه تللی دی. په دغه ويروس د اخته کسانو څخه ۳۳ سلنه کسانو به خپل ژوند له لاسه ورکاوه.
په نړۍ کي هر کال په زرونو انسانان د انفلوينزا يا والګي له کبله ژوند له لاسه ورکوي. والګی مختلف اقسام لري. په ۱۸۱۸ مېلادي کال د هسپانوۍ تبي په نوم والګي د هغه وخت نړۍ له ۱،۸ مليارډ نفوس څخه د ۲۷ او ۵۰ مليونو تر منځ انسانان ووژل.
د ډينګي ويروس د غوماشي/ماشي په واسطه خپريږي. د نورو ويروسونو په پرتله د دغه ويروس له کبله د وژل کېدونکو شمېره ټيټه ده. د دغه ويروس ناروغي د ايبولا په شان علايم لرلای سي. د دغه ويروس ضد واکسينو جوړولو اجازه په ۱۹۱۹ کال په متحده ايالاتو کي ورکول سوه.
د روټا ويروس په زياته د نوو زېږېدلو ماشومانو له پاره ډېر خطرناک دی. په ۲۰۰۸ کال د دغه ويروس له کبله پنځه مليونه داسي ماشومان مړه سول چي عمرونه يې لا پنځه کالو ته نه ول رسېدلي.
دغه ويروس زيات اقسام لري. په ۲۰۱۲ کال دغه ويروس په سعودي عربستان کي لومړی په اوښانو کي او بيا په انسانانو کي خپور سو. له دې مخکي د دغه ويروس سارس قسم په ۲۰۰۲ کال کي په ۲۶ هيوادونو کي خپور سوی ؤ چي بشپړه نوم يې Sars Cov يعني سارس کرونا ويروس ؤ. دمګړی دغه ويروس د کويد ۱۹ په نوم په ټوله نړۍ کي خپور سوی دی.
