په نړۍ کې د داسو وسلو د جوړولو سيالي پېل شوې ده چې مصنوعي څيرکتيا پکې کاریدلې وي. د آلمان د بهرنيو چارو وزير هایکو ماس دا خبره له دويچه ويله نړيوالې شبکې سره د يوه مستند فلم له پاره په مرکه کې کړې ده. د هغه په خبره دا يو سياسي حقيقت دی چې ټول يې باید قبول کړي.
نړيوال ځواکونه يو پر بل د لاس بري هڅې کوي او دا به په مصنوعي ځيرکتيا پورې اړه ولري چې کوم هيواد او يا پوځ څومره ځواکمن دی.
چين په خپله هغه تګلاره کې چې د راتلونکو پنځو کلونو له پاره يې جوړه کړې ده، مصنوعي ځيرکتيا هم شامله کړې ده.
د روسیې ولسمشر ولاديمير پوتين خو په ۲۰۱۷م کال کې لا ويلي ول: «هر څوک چې په دې میدان کې مخکې وو هغه به په راتلونکي کې په نړۍ کې د مشرتابه نقش لوبوي.» ځيني نور هيوادونه هم پر دې تکنالوژۍ ډېره پانګونه کوي، خو عموماً داسې پروګرامونه پټ ساتل کيږي.
د ناګورني قره باغ په لانجمنه سيمه کې تېر کال د ارمنستان او آذربايجان ترمنځ بيا وسله واله جګړه په دې ترڅ کې يو ډېر مهم پرمختګ ثابت شو. د بهرنيو اړيکو اروپايي کونسل په نوم څېړنیز مرکز غړې او په جګړو کې د بې پېلوټه الوتکو د کارولو اړوندو چارو کارپوهه اولريکه فرانکه وايي چې د دې شخړې په ترڅ کې د«kamikaze drone» چې ځانمرګي ډرونونه هم بلل کیږي، کارول تر ټولو مهمه خبره وه.
دا بې پېلوټه الوتکې د هغو هدفونو د په نخښه کولو وړتيا هم لري چې په دې کې د نصب شويو کامرو له لاس رسي هم ليرې وي. د فرانکه په حواله دا تکنالوژي تر دې د مخه هم کارېدلې ده خو په اوسنيو پوځي عملياتو کې د دې تکنالوژۍ وړتيا په ښه شان سره څرګنده شوه.
انځور: Ben Bloker/US Air Force/dpa/picture alliance د ياد څېړنيز مرکز دې غړې زياته کړه چې نورو پوځي ځواکونو هم دا هر څه مشاهده کړل او همدا وجه ده چې په دې وروستيو میاشتو کې د «کاميکازې ډرونز» سره علاقه ډېره شوې ده. دمګړۍ ځيني ستر هيوادونه د دې سیسټم د رانیولو هڅې کوي.
دا خو يې يوازې پېل دی. په واشنګټن کې د Security Center for a New American په نوم څېړنیزې موسسې څخه مارتن واسر وايي چې په راتلونکي کې به د څو بې پېلوټه الوتکو څخه جوړ «کاميکازې ډرونونه» د ټول فضايي دفاعي سيسټم د ويجاړولو صلاحيت ولري.
د هارورد پوهنتون د حقوقي چارو د برخې استاده بوني دوکرتي غواړي چې په وسله والو شخړو کې د روبوټونو احتمالي استعمال لا له اوسه منع شي. نوموړې د داسې يوه کمپاين مشري هم کوي چې موخه یې يوه داسې تړون ته حتمي بڼه ورکول دي چې له مخې دې پر دې ډول وسلو بندیز ولګول شي.
شمالي کوريا یوه «ډیره عصري وسله» آزمویلي
خو اسرائيل، روسيه، امريکا او بريتانيا د دې ډول اتوماتيکو روبوټونو جوړولو ته چمتووالی نيسي او تل يې د داسې يوه تړون مخالف کړی دی.
د آلمان د بهرنيو چارو وزير هایکو ماس د بوني دوکرتي د دې کمپاين پلوی نه دی، خو غواړي چې دغه ډول يو تړون رامنځته شي.
نوموړي دويچه ویله ته وويل چې دی غواړي په دې ډول يوه تړون کې ټول مهم هيوادونه شامل وي. هغه وويل چې غواړي په دې تړون کې هغه ټول هيوادونه شامل شي چې د اتوماتيکو روبوټونو په جوړولو بوخت دي او په يوه وسله واله شخړه کې يې د کارولو وړتيا لري.
زياتره کارپوهان په دې آند دي چې د مصنوعي ځيرکتيا د کارولو له پاره بايد قانوني مقررات موجود وي. هغوی زياتوي چې په دې برخه کې د مقرراتو ټاکل د وخت اړتيا ده.
ب. ص/ ن. ز (Richard Walker )
زموږ له آرشيف څخه:
اوس د نړۍ کوم هیواد څومره اټومي وسلې لري؟
د سپيري د تازه رپوټ په حواله، اوس په نړۍ کې د اټومي وسلو شمیر کم شوی دی، خو د اټومې وسلو درلودونکي هیوادونه خپل اټومي بمونه لا عصري او وژونکي کوي. دا چې کوم هیواد څومره اټومي بمونه لري، په انځوريز رپوټ کې يې ولولئ! انځور: Getty Images/AFP/J. Samad د سپيرې رپوټ وايي چې اوس مهال روسيه د نړۍ په سطحه تر ټولو ډيرې يعنې ۶۳۷۵ اټومې وسلې لري. روسيې اوس مهال ۱۵۷۰ اټومې وسلې نصب کړې هم دي. پخواني شوروي اتحاد د لومړي ځل له پاره ۱۹۴۹م کال کي اټومې آزموينه کړې وه. په ۲۰۱۵م کې روسيې ۸۰۰۰ اټومې وسلې درولودلې. سپرې دا هم ويلی دی چې روسیه او امريکا نوې او قیمتي اټومې وسلې تولیدوي.
انځور: Getty Images/AFP/M. Anotonov د سپيري په حواله، امريکا اوس مهال ۵۸۰۰ اټومې وسلې لري چې ۱۷۵۰ يې نصب کړل شوي هم دي. امريکا په لومړي ځل په ۱۹۴۵م کال کې خپله اټومي آزموينه وکړه چې يو څه موده وروسته يې د جاپان پر هيروشيما او ناګاساکي ښارونو اټومې بمونه استعمال کړل. د ترمپ اداره اوس د اټومي وسلو پر عصری کولو کار کوي. امريکا د ۲۰۱۹م کال راهیسې د اتومي وسلو د ذخیرو په اړه د معلوماتو خپرول درولي دي.
انځور: picture-alliance/AP Photo/C. Riedel اټکل کيږي چې چين اوس مهال ۳۲۰ اټومي بمونه لري او د سيپرې رپوټ په حواله چین هم اوسمهال د خپلو اټومي وسلو سيستم پر لا عصري کولو کار کوي. چين د آسيا تر ټولو بډای هيواد دی او د نړۍ په سطحه تر ټولو ستر پوځ لري. خو پوځي واقعي وړتيا په اړه يې او دا چې څومره نصب کړې اټومې وسلي لرې، معلومات نشته. چين خپله لومړنۍ اټومي آزموینه په کال ۱۹۶۴ کې کړې وه.
انځور: picture alliance/Xinhua/L. Bin د اروپا په سطحه تر ټولو ډيره اټومې وسله فرانسه لري. شمیر يې ۲۹۰ ښودل شوی دی چې له ډلې څخه يې ۲۸۰ يې نصب کړل شوي دي. فرانسې په ۱۹۶۰م کال کې د اټومي وسلو جوړولو تکنالوژي ته لاسرسی پيدا کړ. سيپرې وايي چې فرانسه اوس هم تر يوه حده پورې د خپلو اټومي وسلو په اړه معلومات خپروي.
انځور: picture-alliance/dpa/J.-L. Brunet بريتانيا خپله لومړنۍ اټومي آزموینه په ۱۹۵۲م کال کې ترسره کړه. بريټانيا چې د امریکا متحده ايالاتو نژدې دوست هیواد دی، په ۲۱۵ شمیر کې اټومې وسلې لري چې ۱۲۰ يې نصب کړل شوي دي. دغه هیواد ويلي دی چې د خپلو اټومي وسلو زیرمه يې لږ کړې او ۱۸۰ ته يې راښکته کړې ده.
انځور: picture-alliance/dpa/Poa/British Ministry of Defence/T. Mcdonal د پاکستان د اټومي وسلو شمیر ۱۶۰ ته رسیږي. د سيپري په حواله، وروسته له هغې چې پاکستان په ۱۹۹۸م کال کې اټومي بم جوړ کړ، دغه هیواد او هند د مختلفو اټومي وسلو تولید ته زور ورکړ. د پاکستان او هندوستان په حواله د دوی د اټومي وسلي يوازې د دفاعی مقصدونو له پاره دي. دغه دوه هیوادونه چې ښه مناسبات نه لري، د چارو کارپوهان وايي که تر منځ يې جګړه ونښلی نو په اټومي جګړه هم بدلیدلای شي.
انځور: picture-alliance/AP هندوستان د ۱۵۰ اټومي بمونه لري. هند خپله لومړنۍ اټومي آزموينه په ۱۹۷۴م کال کي او دوهمه يې ۱۹۹۸ کې وکړه. هند ژمنه کړې چې له چين او پاکستان سره د سرحدي ستونزو پر لرلو سربیره به د خپلې خوا په لومړي ځل اټومې حملې نه کوي. پاکستان او هند د خپلو توغندیزو آزموينو په اړه معلومات خپروي، خو د اټومي وسلو په اړه يې ډير لږ معلومات خپاره کوي.
انځور: picture-alliance/AP Photo/M. Swarup هندوستان تر ۱۱۰ پورې اټومي بمونه لري. هند خپله لومړنۍ اټومي آزموينه په کال ۱۹۷۴ او دوهمه يې ۱۹۹۸ کې ترسره کړې ده. دغه هیواد ژمن دی چې چين او پاکستان سره د سرحدي ستونزو د لرلو سربیره به د خپلې خوا په لومړي ځل اټومې حملې نه ترسره کوي.
انځور: Reuters اسرائيل چې د ۱۹۴۸ تر ۱۹۷۳ کال پورې يې درې ځله له عربي هیوادونو سره جګړې کړې دي، د اټومي وسلو شمير يې ۹۰ ته رسیږي. اسرائيل د خپل سیاست له مخې اوس هم د خپلو اټومي پروګرامونو په اړه هيڅ معلومات نه خپروي.
انځور: Reuters/M. Kahana شمالی کوریا له ۳۰ نه نيولې تر ۴۰ پورې اټومي وسلې لرې. تیر کال د امريکا ولسمشر دونالد ترمپ او د شمالي کوريا رهبر کيم جونګ وليدل. تر دغې ليدنې وروسته شمالي کوريا د خپلو توغندويزو او اټومي آزموينو د درولو اعلان وکړ. که څه هم د شمالي کوريا اصلي ستونزه له سويلي کوریا سره ده، خو بیا هم لويديځ د دغه هيواد له اټومي پروګرام څخه انديښنه لري.
انځور: picture-alliance/dpa/AP Photo/KCNA/Korea News Service د ملګرو ملتونو له خوا پر لګول شوو تحریمونو سربیره، شمالي کوريا په ۲۰۰۶م کال کې د اټومي وسلو یوه آزموینه ترسره کړې وه.
انځور: Reuters