په دې کي هيڅ شک نسته چي د افريقا تر ټولو دغه خطرناک حيوان نژدې ۶ ملي متره د انوفېلېس غوماشه ده ځکه چي دغه ډول غوماشې د ملاريا د خپرېدو لامل دي. هر کال په دغه ناروغۍ نژدې نيم مليون انسانان خپل ژوند له لاسه ورکوي. په دغه ناروغۍ اخته کسانو تکرارېدونکي تبي، ساړه او دردونه کيږي. دغه ناروغي په زياته ماشومان ډېر ژر وژلای سي.

که يوه انوفېلېس غوماشه په ملاريا اخته انسان وچيچي نو د ملاريا رامنځ ته کوونکی پارازيت ورڅخه اخلي او کله چي بل انسان وچيچي نو هغه ته دغه پرازيت انتقالوي. څېړونکو په دغه انځور کي د ملاريا پرازيت په زرغون ځلېدونکي پروټين نښاني کړي دی. له دې لاري ليدل کيدلای سي چي پرازيت د غوماشي په نس کي ډيريږي او تر ناړو پوري يې ځان رسوي.

د ملاريا د پرازيت بيولوژيکي نوم «پلاسموديوم» دی. د دغه مطالعې له پاره څېړونکي د عفونيت لرونکي غوماشي څخه د هغې د ناړو کڅوڼه (د انځور منځ کي) ليري کوي او ورڅخه پرازيت بېلوي. دا ځکه چي په دغه ځای کي دغه پرازيت خپل اصلي عفوني شکل ته وده کوي. دغه شکل ته يې «سپوروڅويت» ويل کيږي.

په اصل کي انسان د ملاريا پرازيت عبوري تغذيه کونکی وي. هغه اصلي وده په غوماشه کي کوي. په انسانانو کي دغه پرازيت بېله جنسيت څخه لومړی په اينه کي او بيا د وينو په سرو حجرو کي وده کوي. وروسته يې يوه برخه په ښځينه او نارينه حجرو بدليږي چي د غوماشو له خوا اخيستل کيږي او په غوماشه دننه کي د جنسي لاري ډيريږي او حلقه بشپړه کيږي.

دا چي د ملاريا سپوروڅوت کاږه وي، نو هغوی په حلقه کي حرکت کوي لکه څېړونکو چي په دغه انځور کي د ښېښې پر سطحه په مايع کي هغوی انځور کړي دي. پرازيتونه ته ژړ او د هغوی حرکت شين رنګ دی. دغه پرازيتونه چټک وي. د يوې حلقې پوره کولو له پاره هغوی نژدې نيمه دقيقه وخت غواړي. د تغذيه کوونکي په بدن کي هغوی د خنډونو سره مخامخېدو له کبله مستقيم حرکت هم کوي.

د ملاريا پرازيت و انسان ته ترداخلېدو وروسته څو ورځي د هغه په اينه کي تېروي او په دغه وخت کي انسان ناروغي نه احساسوي. خو کله چي دغه پرازيت په اينه کي د انګورو په شکل مېروڅويت باندي بدل سي نو د وينو سرو کرویاتو ته داخليږي او انسان ځان ناروغه احساسوي.

د ملاريا پرازيت د انسان د وينو په سرو کرویاتو کي د خپل ځان د تکثير له پاره د يوې او درو ورځو وخت ته اړتيا لري. ترهغه وروسته د وينو سره کرویات تجزيه کوي او د ملاريا لا زيات او بالغه سوي پرازيتونه او د هغوی له مېتابوليزم څخه رامنځته سوي زهرناکه مواد آزاديږي. پايله يې سختي تکرارېدونکي تبي وي. تر ارغواني رنګولو وروسته تر مايکروسکوپ لاندي بيا په وينو کي د پرازيت د شتون تشخيص آسان وي.

ملاريا يوه استوايي او د ګرمو منطقو ناروغي ده. دغه ناروغي هلته رامنځ ته کيږي چي تودوښه او رطوبت زيات وي. يو شمېر کارپوهانو اندېښنه لرله چي په چاپريال کي د تغير سره ښايي ملاريا د نړۍ نورو سيمو ته هم سرايت وکړي. خو نوې څېړنې بلې پايلي ته رسېدلي دي. هغه دا چي مخ په زیاتېدونکې توګه د ملاريا د خپرېدو ساحه کمه سوې ده ځکه چي دلدلونه يا د ډم اوبو ځايونه مخ پروچیدو دي.

د ملاريا ضد تر ټولو ګټور او مهم اقدام دا دی چي څوک له سره د غوماشي له چيچلو څخه ځان وساتي. په دې ترڅ کي کي د غوماشو شړونکي مواد، د غوماشو ضد کريم او طبعا د غوماشو مخ نيونکي پشه خانې زياته مرسته کوي. په يوه پشه خانه کي بيدېدل ښايي د ژوند ژغورنې سبب سي.

کارپوهانو د غوماشو ضد ځانګړی جال جوړ کړی چي په وينا يې غبرګ محافظت کوي. د دغو جالونو په تارونو کي يې لومړی حشره ضد مواد کار کړي چي په تدريجي توګه حشره ضد دنده په غاړه اخلي او ټولې هغه غوماشي چي پر دغه جال کښېني وژني.

کله چي د ملاريا ګواښ ډېر زيات سي نو متاثرين ځان اړ احساسوي چي سخت اقدامات وکړي او د بېلګي په توګه په لوړه اندازه زهرجن مواد وکاروي، لکه د هند په ممبی کي. د ډي ډي ټي په نوم دغه زهرجن مواد د غوماشو ضد دي خو د چاپیريال او روغتيا له پاره هم ډېر خراب عواقب لري. دغه زهر ډېر وخت خپل اثر له لاسه نه ورکوي او په خوراکي ځنځير کي داخليږي.

د ملاريا د تشخيص چټک تيست د څو دقيقو په جريان کي معلوموي چي د ملاريا پرازيت په وينه کي موجود دی که نه. لکه په دغه انځور کي چي د بې پولو ډاکټرانو له خوا په مالي کي د يو هلک تيست کوي. د هغه تیست مثبت دی او له دې کبله ورته درمل ورکول کيږي او دوې ورځي وروسته بېرته رغيږي. خو د دغو چټک تيستونو نتايج هميشه د باور وړ نه وي.

درمل د ناروغ په وينه کي د ملاريا پرازيت يا خو وژني او يا يې د لا ډېرېدو مخه نيسي. خو د وخت په تېرېدو سره دغه پرازيت د دغو درملو په وړاندي مقاومت پیدا کړی، يعني درمل ورباندي نور اثر نه کوي. د بېلګي په توګه د کلوروکوين په شان درمل په يو شمېر سيمو کي نور مؤثره نه دي. د دې تر څنګ جعلې او غيرمعياري دواوي چي پکښي د اصلي درمليزو موادو اندازه کمه وي د رزيستنت کېدو لامل کيږي. نوي درمل بايد جوړ کړل سي.

د پخوا په ډول بیا هم د ملاريا څخه د ساتنې تر ټولو ښه «درمل» دا دي چي څوک ځان له غوماشو څخه وساتي. که غوماشه انسان ونه چيچلای سي نو ملاريا هم نه رامنځ ته کيږي.

له انافيل غوماشې او پر ملاریا ناروغۍ له اخته کیدو څخه د ځان ژغورني له پاره تر ټولو ښه لاره له پشه خانو څخه استفاده ده. که پشه خانه د ښه کیفیت لرونکې وي نو دغه ماشي نه شې کولی له هغې تیر او خپل هدف ته ځان ورسوي. تر ټولو ډاډمني پشه خانې هغه دي چې په کیمیاوي موادو ککړې دي چې دا د ماشي عصبي سیستم اختلالوي او د ماشي د مړينې سبب ګرځي.

دا ډیره مهمه ده چې ډنډشوي او ګنده اوبه لمنځه یوړل شي، ځکه دا د ملاریا د عامل (آنافيل ماشي) د اوسیدو او لویدو ځای وي. همدارنګه زاړه ټایرونه او د خوړو تشې قطۍ چې اوبه په کښې ډنډیږي هم د ماشو په استوګنځایونو بدلیږي. په دې توګه نو ویلی شو چې هر ډول ولاړې او ګنده اوبه کیدای شي یو خطر وي. ۳۰ درجې حرارت د دې ماشي د تولید او تکثر له پاره ډیر مناسب وي.

یوه بله لاره هم د روښانه رنګ لرونکو جامو اغوستل دي. د تیاره یا تیز رنګ درلودونکي جامې د روښانه رنګ په پرتله ډیر د آنافيل ماشې ځان ته را جلبوي. همدارنګه ښه به دا وي چې د اوږد لستوڼي لرونکی کميس واغوستل شي او جرابې په پښو شي چې د ماشو په وسیله د چیچل کیدو امکان ټيټ شي.

د ملاریا د آنافيل ماشي له پاره یو خاص دام وجود لري. دغه په اصطلاح دام یو ځانګړی سرپوښ لري او دننه په کې له ماشو را جلبونکي مواد د بیلګې په توګه کاربن دای اکساید او اسید لاکتیک شته. دغه مواد د انسان بدن ته ورته بوي لري. نومړي کیمیاوي مواد ماشې د ځان خواته را جلبوي او بیا هلته دننه بندي پاتيږي.

داسې ډیر درمل شته چې سړی کولی شي هغو سیمو ته له سفر کولو څخه مخکې ترې د وقایوي درملو په توګه استفاده وکړي چې د ملاریا سیمې بلل کیږي. د بیلګې په توګه داسې یو درمل شته چې هغو سیمو ته چې ملاریا پکې ډیره ده له سفر کولو یوه ورځ مخکې او له بیرته ستنیدو اووه ورځې وروسته باید ؤخوړل شي. البته د ملاریا وقایوي ګولې کیدای شي جانبي عوارض هم ولري.

په وار وار داسې خبرونه خپریږي چې بالاخره به د ملاریا ضد واکسين رامنځته شي. خو کارپوهان تر اوسه پورې نه دي توانیدلي چې د ملاریا پر ضد یو قوي او اغیزمن واکسين جوړ کړي. د روغتیایې چارو کارپوهان حتی سپارښتنه کوي چې د ملاریا پر ضد یو قوي او اغیزمن واکسين ته ډیر هیله مند هم مه اوسئ. دا ضمانت هیڅوک نه شي کولی چې یوه ورځ به د ملاریا پر ضد یو اغېزمن واکسين رامنځته شي.