لس کاله تر مخه د ۲۰۱۱م کال د فيبرورۍ مياشتې په سر کې د يمن خلکو د جمهور رئيس علي عبدالله صالح د مطلق العنان رژيم پر ضد په مظاهرو پيل وکړ. تر دې يو کال وروسته نوموړي استفا وکړه. خو دا استفاد د آرامۍ باعث نه شوه. د حوثيانو او صالح د پلويانو ترمنځ جګړه د لا زيات تاوتريخوالي او ناآرمۍ سبب شوه.

په ۲۰۱۲م کال کې د عبدالله صالح تر استعفا وروسته حوثيانو د هيواد په شمال کې قيام وکړ. هغوی په لومړي سر کې خپلواکي غوښتله خو په جګړه کې تر پرمختګ وروسته يې د واک غوښتونکي شول. حوثي ياغيان چې ایران يې ملاتړ کوي، په څو ځلي له بشري حقونو څخه په سرغړونه هم تورن شوي دي. د روان ميلادي کال په سر کې امريکا متحده ایالاتو دا ډله د ترهګريز سازمان په توګه درجه بندي کړه.

آن کوچنيان هم د جګړې له ناخوالو خوندي نه دي. ډيرو یې ميندې او پلرونه له لاسه ورکړي او بې سرپرسته شوي دي. يوه ځانګړې برخه کې د حوثي ياغيانو له خوا د ماشوم عسکر په توګه کارول کيږي. ځوانان د راتلونکي له پاره هیڅ ليد لوری نه لري.

لوږه، بې وزلي او مهاجرت. په يمن کې جګړه يوه ستره انساني فاجعه ده. دې جګړې درې نيم میليونه کسان په خپل هيواد کې بې کوره کړي دي. څه نا څه دوه میليونه ماشومان له سختې خوارځواکۍ کړيږي. ۲۴ ميليونه يمني وګړي بشري مرستو ته اړتيا لري.

جګړې د يمن د پولي واحد ارزښت را کم کړی دی چې دا د بيو د لوړوالي سبب ګرځيدلی او پايلې یې بې وزلي او لوږه ده. د يمن د وګړو ستره برخه خپلې اړتياوې نه شي پوره کولی.

جګړې د يمن وګړي بشري مرستو ته اړ کړي دي. خو له سرحدونو څخه په ځانګړي توګه د سمندري سرحدونو څخه چې د ياغيانو په کنترول کې دي، تیريدل آسان کار نه دی. مرسته کوونکي ډېر په مشکل سره د اړتيا وړ شيان خلکو ته رسوي.

د يمن ښکلې پلازمينې صنعا ته د جګړې له کبله سخت زيان رسيدلی دی. په ۲۰۱۵م کال کې د سعودي عربستان په مشرۍ ائتلافي ځواکونو د يمن په رسميت پيژندل شوي حکومت په ملاتړ، پر صنعا هوايي بريدونه وکړل. دا چې صنعا د حوثي ياغيانو پوخ سنګر دی، نو پر دې ښار سخت بمبار وشو.

د يمن جګړه د ډېرو مرګونو باعث شوه. د ملګرو ملتونو د معلوماتو په حواله د يمن په جګړه کې تر اوسه ۲۳۰ زره کسان مړه شوي دي. له دوی نيمايي يې ملکيان دي چې د جګړې له کبله د رامنځته شوې بې وزلي او بدبختيو له کبله مړه شوي دي. په زرونه کسان د ښکيلو خواو ترمنځ د لاس په لاس جګړې قرباني شوي. په وژل شويو کې کابو ۲۰۰۰ ماشومان هم شامل دي.

د يمن جګړه لا دوام لري. په همدې حال کې د هيواد په ځينو سيمو کې اوس هم کرهنیزې ځمکې لا شته او کرل کيږي. دا سړی چې [ په انځور کې] د يمن په جنوب لويديځ کې د تعز په بازار کې هر شی چې په لاس ورځي، پلوري دلته د قات د پلورلو په حال کې ليدل کيږي. قات د يمن يو مشهور بوټی دی چې د مخدره موادو په توګه ترې استفاده کيږي.

يمن څو پيړۍ د هند او عربي نړۍ ترمنځ د مصالحو د تجارت مرکز وو. خو هندوستان ته د سمندري لارو تر کشف وروسته یې خپل دغه مهم تجارتي نقش له لاسه ورکړ. د يمن «جاده ادويه» يا د مصالحو جاده د يادګار په توګه پاتې ده. پاسنې انځور په ۲۰۲۰م کال کې د تعز په يوه دوکان کې اخيستل شوی دی.

جنګ پرته له ويجاړيو بل څه نه راوړي. خو د مطلقې ويرانۍ په منځ کې هم د ژوند نخښې پر ځای پاتې دي. د تعز ښار د لامبو دا حوض له جګړو په امان پاتې شوی. دلته اوس هم د پخوا په څير د وزګار وخت د تیرولو امګان شته او د خلکو له پاره د خوښۍ د يو څو شيبو د ترلاسه کول زمينه برابروي.

ایران د سوریې په جګړه کې له بهرنیو جنګیالیو کار اخلي. د لشکر فاطمیون په نامه افغان داوطلبه شعیه ګان د بشارالاسد رژیم د پایښت له پاره سوریې ته استول شوي دي. ایران له دغو ځواکونو د حرم د مدافعینو په توګه یادونه کوي. د فاطمیون لشکر د شمیر په هکله متفاوت ارقام (له ۱۲ تر ۴۰ زرو پورې) یاد شوي دي. خو د دغه لښکر د یوه مشر په خبره په ۲۰۱۸ کال کې د دوی شاوخوا ۲۰۰۰ کسان وژل شوي او ۸۰۰۰ ټپیان شوي دي.

د فاطمیون لښکر یو شمیر جنګیالي چې د مختلفو دلایلو له کبله بیرته افغانستان ته ستانه شوي دي د افغان چارواکو په خبره کیدای شي په دغه هیواد کې د بې ثباتۍ سبب شي. د مختلفو رپوټونو په حواله افغانان زیات د فقر او بیکارۍ له امله د فاطمیون له لښکر سره یوځای شوي دي، خو د دوی زرګونه کسان بیرته افغانستان ته ستانه شوي دي.

په سوريه کې د بهرنیو جنګیالیو په ډله کې د زینبیون په نوم پاکستاني اتباع هم حضور لري. که څه هم دغې ډلې په پیل کې خپله اصلي دنده د «حرم زینب» څخه چې د شعیاګانو د اول امام لور وه دفاع ګڼله، خو د سوریې په ډیرو جبهو کې د اسد د مخالفینو پر ضد د جګړې په لومړۍ کرښه کې دي.

په سپاه پاسداران پورې اړوندو انټرنټ پاڼو په خبره، د زینبیون لښکر لویه برخه هغه افغان مهاجر دي چې په پاکستان کې ژوند کوي. دغه افغانان هغه هزاره شعیه ګان دي چې په پاکستان کې په ډیرو بدو شرایطو کې ژوند کوي.

یمن یو د سیمې له هیوادونو څخه دی چې کورنۍ جګړې پکې سیمه ایز ابعاد خپل کړي او رقیب هیوادونه یعني ایران او سعودي عربستان پکې په فعال ډول ګډون لري. ایران ځان د حوثیانو پلوي بولي چې د «انصار الله» په نوم پيژندل کیږي.

د ملګرو ملتونو عمومي مونشي انتونیو ګوترش، د ۲۰۲۰م کال په جون میاشت کې امنیت شورا ته وویل هغه کروز توغندي چې په سعودي عربستان کې د نفتو په آرامکو شرکت او د ابها په هوایي ډګر او مخکې تر دې لږ تر لږه په دوو نورو بریدونو کې کارول شوي دي ایراني منشاء یې لرله.

هغه تحولات چې په ۲۰۱۰م کال کې «عربي پسرلی» ونومول شول د یمن په ګډون د ډیرو عربي هیوادونو په ځواکونو کې د سیاسي تغیراتو د رامنځته کیدو سبب شول. د صنعا تر نیولو وروسته ډير حوثي چارواکو ایران ته سفرونه وکړل. ډیر شمیر حوثي مشران د ایران له شعیه روحانیونو سره نږدې اړیکې لري. د ملګرو ملتونو کارپوهان وایي چې ایران حوثیانو ته وسلې او پيسې استوي او د ایران نظامي کارپوهان په یمن کې حضور لري.

یمن چې د سړۍ جګړې پر وخت پر شمالي او جنوبي یمن برخو ویشل شوی وو، وروسته له یووالي څخه ونه توانید خپل قومي ستونزې حل کړي. په اوس وخت کې هم مختلفې ډلې د مختلفو اهدافو او ګټو په خاطر د یوه بل پر وړاندې جنګیږي. یمن د ایران او سعودي عربستان د نیابتي جګړې په ډګر بدل شوی دی. د ملګرو ملتونو په حواله تر اوسه پورې د دغو جګړو له امله ۲۰۰ زرو انسانانو خپل ژوند له لاسه ورکړی دی.

د صدام حسین رژیم تر نسکوریدو وروسته په دغه هیواد کې د ایران مداخلې ته زمينه مساعده شوه. یو شمیر هغه شعیه ډلې چې د ایران او عراق جګړې پر مهال ایران ته ورغلي وې خپل جوړښت یې وساته او په عراق کې په سیاسي او فعالو ملیشه ډلو بدل شول.

یو شمیر شعیه عراقي ډلې نه پټوي چې له ایران سره نږدې اړيکې لري او خپل سیاستونه د ایران په نظر تنظیموي. ایران له دغو ډلو څخه پر عراقي سیاستوالو د فشار د الې په توګه استفاده کوي. بل لور ته ایران له امریکا سره د خپلې شخړې په برخه کې هم له دغو ډلو ګټه اخلي.

په سوریې او عراق کې د داعش پر وړاندې بریا وښودله چې د دغو هیوادونو مرکزي حکومتونه نه شي کولی د دغو افراطي ډلو پر وړاندې خلک را ټول کړي. د عراق حکومت چې اکثره یې شعیه مذهبه سیاستوال دي په دغه هیواد کې یې د سنیانو نارضایتۍ ته لاره هواره کړه او د عراق شمالي او ختیځې برخې په اسانۍ سره د داعش لاسونو ته ولویدلې. په ۲۰۱۶ کال کې شعیه ګانو د داعش پر وړاندې جګړه کې فعاله نقش درلود.

د سپاه پاسداران پخوانی قوماندان قاسم سلیماني او د حشد الشعبي یو مشر ابومهدي مهندس د هغو کسانو له جملې څخه وو چې د ۲۰۲۰م کال په جنورۍ میاشت کې په عراق کې د امریکایي ځواکونو په هوایي برید کې ووژل شول. امریکایانو څو واره خبرداری ورکړی وو چې قاسم سلیماني په مستقیم او غیر مستقیم ډول په عراق کې د امریکایي ځواکونو په وژنه کې لاس لري.

شعیه ملیشه ډلې په عراق کې په متفاوتو انګیزو تشکيل شوي دي. دغه ډلې د «عصائب اهل حق» نیولې بیا د سپاه بدر پورې د مصلحتونو په پام کې نیولو سره په مختلفو چارو کې مداخله کوي. امریکا د ایران تر کنترول لاندې شعیه ډلو ته د «ځانګړو ډلو» نوم ورکړی دی. ټولې دغه ډلې په مختلفو درجو د ایرن د ګټو له پاره کار کوي.

ایراني چارواکي ادعا کوي چې د دغه هیواد نظامي ځواکونه په سوریي کې یوازې د نظامي مشاورینو په توګه فعالیت کوي او په جنګي عملیاتو کې مستقیم رول نه لري. خو تر اوسه پورې د سپاه پاسداران په لسګونو قوماندانان د سوریې په جګړه کې وژل شوي دي. اسرائیل هم تر اوسه پورې په لسګونو واره په سوریې کې د ایراني ځواکونو او متحدینو سنګرونه په نخښه کړي دي.

ایران له بهرنیو جنګیالیو سره د همکارۍ او اعتماد په برخه کې په مختلف ډول عمل کوي. په لبنان کې د حزب الله رامنځته کیدل په پیل کې د ایراني ځواکونو له خوا وو. ایران د لبنان په سویل کې د دې ډلې له طریقه له اسرائیل سره په نیابتي شکله جګړه پر مخ وړي.

ایران چارواکو په وار وار اعلان کړی دی چې په لویدیځ کې د دغه هیواد ستراتیژیک عمق د مدیترانې تر بحیرې پورې دی. له یوې خوا د «اسرائیل د نابودۍ» سیاست او له بلې خوا له ایډیالوژیکي پلوه د ایران لوړوالی، په لبنان کې د ایران د حضور توجیه کولو له پاره د دلیل په توګه وړاندې کیږي.

د ایران له ملاتړ څخه د برخمنو فلسطينې ډلو برخلاف چې په غزې او د اردن سیند لویدیځه غاړه کې فعاله دي، حزب الله نه یوازې په لبنان کې د ایران له غوښتنو سره په مطابقت کې د سیاستونو استازیتوب کوي، بلکې په سیمه کې د ایران یو له نظامي بازوګانو څخه دی. تر اوسه پورې د دغې ډلې په زرونو جنګیالیو د سوریې په جګړې کې هم ګډون کړی دی.