Bukuresht, sheshi i lirisë shtrihet përpara pallatit monstruoz të Çausheskut, një nga ndërtesat më të mëdha në botë. Eshtë bërë modë për banorët e kryeqytetit rumun që për raste festash të mblidhen përpara këtij përbindëshi prej betoni. Kush është në gjendje i lejon vetes luksin të marrë një limuzinë të gjatë me qira.

Iosif Király është 55 vjeç dhe është njëri ndër artistët më të njohur bashkëkohor të Rumanisë. Karriera e tij nisi në kohën e zymtë të diktaturës së Çausheskut, në vitet 1980, kur ushqimet, energjia dhe ngrohja ishin me racione të ndara strikt dhe sigurimi i gjithëpushtetshëm i zinte frymën shoqërisë. Në veprat e Királys – fotografitë, kolazhet, skulpturat dhe instalacionet - ai fokusohet intensivisht tek kjo e kaluar, tek kujtimi për të, por edhe tek të harruait apo përkujtimi.

Tani Király sheh të rinj, njerëz të shpenguar në sheshin e lirisë dhe i kujtohet se çfarë domethënie kishte për të gjithë Rumaninë pallati gjigant i Çausheskut: Për ndërtimin e "shtëpisë së popullit", siç e quante diktatori pallatin e tij, dhe për bulevardin madhështor tre kilometra të gjatë në vitet 1980 u desh të shembej një pjesë e madhe e pjesës së vjetër të qytetit të Bukureshtit. Ndërkohë që njerëzit ngrinin së ftohti dhe mbanin radhë për ushqime, fëmijët bënin mësim nëpër klasa pa ngrohje dhe për pensionistët shërbimi mjekësor i urgjencës as që shfaqej më, Çaushesku mobilizonte të gjitha burimet e mundshme për ndërtimin dhe mobilimin e pallatit. "Unë nuk jam i indinjuar dhe as i dëshpëruar, që të rinjtë kanë një marrëdhënie të shpenguar ndaj kësaj të kaluare", thotë Iosif Király. "Unë vetëm se ndiej një farë melankolie."

Art në ish-dhomën e gjumit të diktatorit

Pas rrëzimit të Çausheskut u ndërpre ndërtimi i pallatit, disa vjet me radhë ai u shndërrua padashje në një azil të qenve të rrugës së Bukureshtit. Më pas parlamentarët vendosës, që "shtëpia e popullit" të kthehej në selinë e institucionit të tyre. Përveç kësaj këtu u vendos edhe Gjykata Kushtetuese. Kohë pas kohe bosët e krimit dhe të pasurit e rinj nisën të organizojnë në pallat festa marramendëse në sallat thuajse si stadiume, por tani kjo nuk lejohet më. Herë pa here këtu zhvillohen konferenca ndërkombëtare.

Në vitin 2003 ish-kryeministri i Rumanisë dhe dashamirës i artit Adrian Năstase vendosi që në një pjesë të pallatit, e cila kishte mbetur bosh të krijohet një muze i artit bashkëkohor - e ky pikërisht në ish-dhomat private të Çausheskut, ndër të tjera në një dhomë gjumi 300 metra katrorë të diktatorit. Pikërisht në këto dhoma, e pikërisht një ide e Năstase. Ish-kryeministri mishëron në sytë e kritikëve një tip ekzemplar të politikanit rumun oportunist dhe të korruptuar, i cili qysh në kohën e diktaturës së Çausheskut bënte pjesë tek elita dhe pas rrëzimit të tiranit automatikisht arrin gjithnjë e më shumë pushtet dhe pasuri.

Hapja e muzeut në pallatin e Çausheskut ka qenë një nga vendimet politiko-kulturore më të diskutueshme në Rumaninë postkomuniste, që vazhdon ta përçajë edhe sot e kësaj dite skenën e kulturës në vend. Ka shumë artistë, të cilët tek MNAC, siç quhet muzeu kombëtar shkurt, parimisht nuk pranojnë të ekspozojnë veprat e tyre, sepse kjo do të legjitimonte historinë e tmerrshme të pallatit.

Mihai Oroveanu, drejtori i muzeut, i ulur në zyrën e tij në katin e katërt të MNAC pi një cigare pas tjetrës. "Unë e kuptoj, që janë shumë që nuk duan të ekspozojnë këtu - thotë ai. Po, ky është një vend i mallkuar. Por ne nuk kemi tjetër Bukuresht."

Arti si alibi

Në 2003 kërkesa e Năstases iu paraqit Oroveanu, nëse ai do të krijojë një muze të artit bashkëkohor në pallat. Ai pranoi. Dhe ëndërronte: Që muzeu të jetë një virus në trupin e pallatit të urryer, përreth tij të ndërtohet një park me skulptura, një teatër në natyrë dhe salla të tjera ekspozitash. Muzeu duhej të kthehej në një atraksion për turistët, e ndër të tjera përmes tij mund të zbardhej me sy kritik historia e pallatit.

Shtatë vjet pas inagurimit të muzeut Oroveanu kujton pjesërisht me dhimbje entuziazmin e tij dhe tregon nga jashtë: Hyrja e kësaj pjese të pallatit ndodhet gjysmë kilometri larg, asnjë tabelë nuk ka për të treguar rrugën drejt muzeut, rruga e hyrjes është me plot gropa të thella.  Pikërisht përballë muzeut shtrihet një gropë gjigante ndërtimi. Këtu nuk do të ndërtohet ndonjë skenë për teatër në natyrë, por një ndërtesë e superlativave: Katedralja kristian-ortodokse me përmasa mbidimensionale me emrin monstruoz "Katedralja e shpëtimit të kombit".  "Me muzeun ne donim të krijonim një kundërpol“, thotë Oroveanu. "Por me këtë kemi dështuar. Ne jemi këtu vetëm një alibi për të treguar, se ka edhe diçka tjetër."

Gjithmonë funksionon: Miti i Drakulës

Teksa u hap muzeu para shtatë vjetësh, ndër veprat e tjera ishte ekspozuar edhe një vepër e Iosif Király, më saktë, një prej tij dhe kolegut të tij artisitit Călin Dan:  "Kështjella e Karpateve” – një maket i pallatit të Çausheskut krijuar me kuti të markës popullore të cigareve Carpati. Dan dhe Király punonin në vitet 1990 bashkë me emrin subReal. Asokohe kjo dyshe nën emrin vendi i Drakulës krijoi një instalacion multimedial, që në mënyrë komplekse dhe estetike reflektonte shumë mite të historisë rumune dhe kryesisht të realitetit të diktaturës së Çausheskut.

Dan e Király, ashtu si shumë të tjerë që në historinë e artit dhe të kulturës rumune janë marrë me ciklin e Drakulës, fillimisht kanë bërë emër në botën e jashtme, përpara se të bëhen të njohur në Rumani.  Ky cikël këto ditë prezantohet për herë të parë i plotë në MNAC në kuadër të një retrospektive të dyshes së artistëve. Që të dy piktorët nuk kanë asnjë rezervë, që i prezantojnë veprat e tyre në pallatin e Çausheskut.  "Eshtë e rëndësishme, që të rinjtë të mund të vijnë në një vend si ky", thotë Călin Dan. "Pa muzeun kjo ndërtesë do të kishte mbetur tërësisht në mëshirën e parlamentit, që është një institucion jo transparent dhe rëndom jo demokratik." Iosif Király shton: "Nëse Çaushesku nuk ka dashur diçka, atëherë pikërisht një muze i artit modern në këtë ndërtesë. Ndaj ka qenë një vendim subversiv, që muzeu të ndërtohet këtu."

Të qendrosh, apo të shkosh?

Përballja me të kaluarën komuniste dhe shtetin e mbikqyrjes së Securitate janë subjekt për shumë projekte me relevancë politiko-shoqërore të Kiraly. Kjo është edhe arësyeja përse Király si artist preferon të jetojë në Rumani. Ai shumë shpesh i ka kaluar disa muaj jashtë vendit duke i shtruar pyetjen vetes të largohet nga atedheu i tij apo jo? Gjithmonë ai është kthyer. "Eshtë e vështirë materialisht të jetosh këtu si artist, sepse gjithçka është e pasigurtë, burokracia mund të ta hedhë të gjithë punën poshtë", thotë Király. "Por ka edhe shumë për të thënë e për të bërë, këtu ka shumë më tepër lëndë artistike se sa në Perëndim. Kush mund  të thotë, që ka përjetuar një revolucion? Në cilin vend tjetë rtë Evropës rrota e historisë kthehet kaq shpejt me kaq shumë ngjarje spektakolare dhe ekstreme?"

Të qendrosh në shtëpi në Rumani është një ndjenjë e rrallë jete. Tre milionë nënshtetas rumunë punojnë kryesisht ose përherë jashtë vendit, në radhë të parë janë të rinjtë që largohen për t'u shkolluar. Përmasa dramatike po arrin mungesa e specialistëve, veçanërisht e mjekëve dhe personelit të shërbimit mjekësor, mësuesve dhe ekspertëve të administratës.

Kritikë me dashamirësi dhe ironi ndaj shoqërisë postkomuniste

Njëra që ashtu si Iosif Király do të qendrojë është edhe aristja Ana Bănică. 34-vjeçarja jeton në qytetin port të detit të Zi, Konstancë dhe konsiderohet si një ndër artistet më të talentuara dhe më interesante të artistëve rumun të brezit postkomunist.  Ajo është e vështirë të klasifikohet dhe as që e dëshiron këtë. Veprat e saj janë herë piktura klasike dhe kolazhe, herë ikona të ngjyrosura dhe herë vizatime me buzëkuq nëpër pasqyra apo pllaka të banjove.

Ana Bănică është rritur në një fshat në Jug të Rumanisë dhe ishte njëmbëdhjetë vjeç në kohën e rrëzimit të Çausheskut. Ajo ka pasur një fëmijëri perfekte fshati, tregon Ana Bănică. Prej asaj periudhe burojnë krijimet e saj edhe sot. Në veprat e saj të artit trajtohet e kaluara rumune dhe tradita e vendit: Në 2006 p.sh. ajo krijoi ciklin e çentrove prej linoje të qëndisura sipas stilit rustikal. Megjithatë mbulesat e linosë së Bănică karikaturojnë ndjenjën e shoqërisë rumune në një formë dashamirëse dhe provokuese: në to pasqyrohen makina dhe motorrë me kuajfuqi të lartë, televizorë dhe telefona celularë, burra e gra të etur për seks e të gjitha këto vendosen në korniza me motive folklorike lulesh duke u shoqëruar me shprehje të tilla si: "Me plot mall të pres ty, më mbaj në krah para televizorit!”

Ana Bănică ëndërron që me veprat e saj të artit të qarkullojë nëpër fshatra dhe t'i prezantojë ato në ekspozita ambulante. Por ajo ende nuk ka gjetur sponzorues për projektin e saj, ajo druhet se mund të ketë rezonanc të dobët.  Një herë ajo i ka ekspozuar veprat e veta në një qytet të madh, ku gjatë orarit të hapjes për javë të tëra asnjë vizitor nuk hynte brenda.  "Njerëzit në Rumaninë e sotme nuk kanë kohë të shijojnë artin", thotë ajo.  "Arti për ta thjeshtë nuk ekziston.”

Ajo kujton një episod gjatë një vizite në Berlin para disa vjetësh dhe dëshiron ta përjetojnë diçka të ngjashme edhe në vendin e saj: „Kisha dalë për shëtitje. Papritur pash qindra njerëz që rrinin në radhë. Mu kujtua kur isha fëmijë se si qendronim në radhë për të blerë bukë. S'munda ta besoj, që edhe sot në Gjermani duhet të qendrosh në radhë. Më pas e mësova se përse ishte kjo radhë. Njerëzit qendronin para një muzeu.”