Im atë më rrëfente shpesh se si e kishte përjetuar 10 nëntorin e vitit 1938. Sepse në qytetin e vogël në jugperëndim të Gjermanisë, në të cilin jam rritur unë, pogromi kundër hebrenjve nuk filloi  në mbrëmjen e 9 nëntorit, por në pasditen e të nesërmes. Im atë në atë kohë shkonte të klasë të parë të shkollës fillore dhe, kur mbaroi mësimi, fëmijët morën porosi nga mësuesi që të mos kalonin nga sinagoga dhe nga shtëpitë e hebrenjve, sepse aty mund të ishte rrezik.

Natyrisht, babai dhe shokët e tij, si gjashtëvjeçarë që ishin, e kuptuan këtë këshillë të mësuesit pikërisht si kërkesë të drejtpërdrejtë për të parë se çfarë mund të ishte aq e rrezikshme në mes të ditës në qytetin e fjetur provincial. Panë sinagogën në zjarrin që nuk u shuajt nga zjarrfikësit, qelqe vitrinash të thyera dhe lokale të shkretuara dyqanesh që kishin pronarë hebrenj. Dhe panë me sytë e tyre se si nga banesa e një familjeje hebrenjsh fluturuan nga dritarja e katit të dytë të gjitha mobiliet dhe orenditë shtëpiake.

Po gjyshërit e mi, ç'mendonin?

Ajo që ndodhi në atë kohë në qytetin e vogël me 30 hebrenj tani është dokumentuar dhe mund të lexohet. Por një gjë doja ta pyesja babanë tim, sikur ai të jetonte sot: Ç'thanë gjyshërit e mi kur i biri u tregoi se ç'kishte ndodhur në mes të ditës e në mes të qytetit. Ishin përpjekur ata t'i shpjegonin atij të pashpjegueshmen. Çfarë thanë ata kur dëgjuan se as 300 metra larg shtëpisë tonë kishin hyrë në banesë me gra dhe fëmijë dhe i kishin bërë copë-copë të gjitha mobiliet. Meshkujt ishin arrestuar që në orët e para të mëngjesit të 10 nëntorit dhe ishin dërguar me një tren special për në Kampin e Përqendrimit të Dachau-t.

Për të qenë i sinqertë, nuk dua ta di. Nuk ka nevojë të pyes, sepse e marr me mend se cila mund të jetë përgjigja. Jo – gjyshërit e mi nuk ishin nazistë fanatikë, kjo është e sigurt. Por ata bënë sikur nuk panë dhe heshtën, si miliona gjermanë të tjerë. Prindërit e katër fëmijëve të vegjël nuk janë të përshtatshëm për heronj ose martirë. Ata e dini se kishte një kamp përqendrimi në Dachau dhe se çfarë ndodhte aty. E dinin sepse në vitin 1933 u arrestuan dhe u mbajtën aty në burg për disa javë kryebashkiaku dhe disa këshilltarë socialdemokratë të qytetit. Por këta ishin hebrenj - ç'punë kishim ne, katolikët, me ta? Për ta të rrezikoje?

Përjashtimi sistematik i hebrenjve dhe mohimi i të drejtave të tyre nuk filloi në nëntor të vitit 1938. Vetëm disa javë pasi Hitleri mori pushtetin në dorë, në vitrinat e dyqaneve të hebrenjve u shkruajt "Mos blini te çifutët", zyrtarët hebrenj u pushuan nga puna, mjekëve, avokatëve dhe gazetarëve iu hoq e drejta e ushtrimit të profesionit. Pastaj erdhën në fuqi ligjet racore të Nurembergut, shpronësimet dhe shumë më tepër. Megjithatë, 9 dhe 10 nëntori i vitit 1938 - ishte kalimi i hapur drejt terrorit para syve të të gjithë popullit. Dhe familja ime e pa dhe heshti. Kjo më shqetëson dhe më turpëron. Edhe tani, pas 80 vjetësh.