Aušvic, to je ogromno područje na kojem je od 1940. do 1945. postojao čitav kompleks nacističkih koncentracionih logora. Pored tri glavna logora, bilo je još oko 50 različitih veličina. Bila je to nacistička mašinerija smrti nezamislivih razmera.

-pročitajte još: Sećanje na zločine u ime Nemaca ne sme prestati

Danas je to delom spomen-područje. Samo muzej u glavnom logoru Aušvic i memorijalni centar Aušvic-Birkenau, takvi kakvi su danas, prostiru se na površni od 191 hektar. Aušvic se nalazi u južnoj Poljskoj, na oko 50 kilometara zapadno od Krakova, odmah kod malog grada Osvjenćima.

Ovde smo saželi istorijske činjenice koje stoje iza pojma „Aušvic“:

1. Grad Osvjenćim

Mnogo pre nego što je ime postalo poznato zbog nemačkog koncentracionog logora, Aušvic (poljski: Osvjenćim) je bio mali grad s burnom istorijom. Prvi put se pominje u dokumentima oko 1200. godine, kao deo Krakovske biskupije u vreme kada je Poljska bila rascepkana. Deo Svetog rimskog carstva postaje 1348. kada je nemački postao službeni jezik. Tada se prvi put i pominje ime Aušvic. Malo je pripadao Austrijanacima, malo kao Vojvodstvo Kraljevini Češkoj, malo Pruskoj, a kasnije ponovo Kraljevini Poljskoj.

Oko 1900. godine, kada je Osvjenćim dobio železničku stanicu, grad je počeo ekonomski da napreduje. Za mnoge sezonske radnike i radnike migrante u okolnim industrijskim oblastima Gornje Šlezije i Češke bio je potreban smeštaj. Za njih su izgrađene zgrade od cigala i drvene barake. To će kasnije činiti osnovu nacističkog koncentracionog logora Aušvic.

-pročitaje još: Napad na Poljsku: put u Drugi svetski rat

Ubrzo nakon početka Drugog svetskog rata u septembru 1939, Osvjenćim je okupirao nemački Vermaht i pripojio ga nemačkom Rajhu. Pod vođstvom Hajnriha Himlera, SS je 1940. to područje, brzo i bez mnogo građevinskih radova, pretvorio u koncentracioni logor – u glavni logor Aušvic I. Kasnije je formiran i ogroman logor smrti – Aušvic-Birkenau (Aušvic II).

Šucštafel (zaštitne jedinice), poznat pod skraćenicom SS, bio je elitna i teroristička organizacija nacionalsocijalista. Pripadnici SS činili su celokupno rukovodstvo i osoblje logora.

2. Jevrejsko stanovništvo

Pre Drugog svetskog rata, više od polovine od oko 12.000 stanovnika Osvjenćima bili su Jevreji. Kao rezultat imigracije, Jevrejska zajednica značajno se povećala, a broj ljudi nemačkog porekla bio je neznatan i mali.

To se naglo promenilo nakon što je Hitlerov Vermaht prvog septembra 1939. napao i okupirao Poljsku. Usledilo je rasno čišćenje: jevrejsko stanovništvo moralo je da napravi mesta za preseljene Nemce. Ili su bili izolovani u getima, ili su, kao i mnogi drugi Poljaci, deportovani na prinudni rad.

Preostali Jevreji u početku su živeli skučeni i izolovani od ostatka stanovništva u starom gradu Osvjenćimu. Od 1940. SS ih koristio za proširenje koncentracionog logora ili su ih transportovali u druge delove zemlje na prinudni rad. Ono malo preživelih Jevreja iz Osvjenćima ubijeno je u Aušvicu posle 1942.

-pročitajte još: Jevreji u Srbiji: Olga se zove Ester

3. Strateški čvor

Grad Osvjenćim se nalazio na železničkom čvoru na istoku, strateški povoljnom za naciste: tamo su se ukrštale južne železničke pruge iz Praga i Beča sa onim iz Berlina, Varšave i severnih industrijskih oblasti Šlezije.

Štab rukovodstva SS i nadležne Glavne kancelarije za bezbednost Rajha u Berlinu, imali su sve preduslove za planirane masovne transporte ljudi iz takozvanog „Starog Rajha“, odnosno oblasti Nemačke u granicama do 1937. godine.

Adolf Ajhman, SS-oberšturmbanfirer, bio je odgovoran za železnički transport do logora smrti na istoku. On je pripremio dokumente za ozloglašenu Vanzejsku konferenciju koja je održana 20. januara 1942. i na kojoj je doneta odluka o istrebljenju svih Jevreja u Evropi.

Na poziv SS-obergrupenfirera Rajnharda Hajdriha, šefa Bezbednosne policije (SD), u luksuznoj vili na jezeru Vanze održan je sastanak visokih zvaničnika ministarstava spoljnih poslova, unutrašnjih poslova i pravosuđa sa predstavnicima SS i nacističke partije NSDAP.

Donesen je takozvani plan „konačnog rešenja pitanja evropskih Jevreja“. U protokolu su navedene sve evropske zemlje iz kojih je vozom trebalo deportovati Jevreje – na istok.

4. Sistem logora

Tokom nacističke vladavine širom Evrope postojalo je oko 500 koncentracionih logora. Posle Dahaua (osnovanog 1933. kao prvi koncentracioni logor), Zaksenhauzena, Buhenvalda, Flosenbirga, Mauthauzena i ženskog logora Ravensbrik, Aušvic je bio sedmi i daleko najveći koncentracioni logor koji su osnovali nacisti.

Ogroman prostor na periferiji malog poljskog grada Osvjenćima bio je planiran kao lokacija logora različitih veličina: pored glavnog logora (Aušvic I), ogromnog logora smrti Birkenau (Aušvic II) gde su se nalazili krematorijumi i desetina manjih logora, postojali su i radni logori Buna i Monovic.

Nakon Vanzejske konferencije, od proleća 1942, koncentracioni logor Aušvic je proširen kako bi postao mašina za sistematsko ubijanje. Izvršilac te rasno-politički motivisane nacističke ideologije bio je komandant logora, SS-ovac Rudolf Hes. Do njegove smene u novembru 1943. on je bio odgovoran za SS-stražare i komlpetnu logorsku upravu Aušvica.

5. Sfera uticaja SS

Čuvari i rukovodstvo logora Aušvic-Birkenau bili su pripadnici SS. Već u proleće 1942. godine u kompleksu logora raspoređeno je 2.000 SS-stražara, a u kasno leto 1944. bilo ih je više od 4.000. To su bili i stražari, daktilografkinje, bolničarke itd. koji su bili zaposleni u SS i nisu nosili nikakve činove. Tokom čitavog perioda u logorima Aušvic radilo je više od 8.000 pripadnika SS.

Kontrola nad lokalnim industrijskim i zanatskim firmama koje su se naselile oko Aušvica da bi profitirale od logora, takođe je bila u rukama SS. Van ograđenog logora nastalo je takozvano „SS-naselje“, s mnogo pogodnosti za čuvare i druge SS-ovce koji su tu živeli sa svojim porodicama.

-pročitajte još: Nemilosrdne i odane nacistima

6. Fabrika smrti

Od 1942. logor je postao mesto masovnog istrebljenja. Oko 80 odsto ljudi koji su stizali transportom nisu ni evidentirani kao zatvorenici, već su odmah po dolasku ubijani u gasnim komoroma.

U proleće 1943. godine, građevinska uprava je pustila u rad dodatne peći u novoizgrađenim krematorijumima u proširenom kompleksu logora Aušvic-Birkenau. SS je prvo testirao njihovu funkcionalnost na jednom transportu zarobljenika: spaljeno je 1.100 muškaraca, žena i dece prethodno ubijenih ciklonom B u gasnoj komori. Njihov pepeo je razvejan po okolnim jezerima.

U leto 1943. upravnik građevinskih radova u koncentracionom logoru Aušvic, SS-obersturmbanfirer Karl Bišof, izvestio je Berlin: „Od sada, u roku od 24 sata može biti spaljeno 4.756 leševa.“

Da bi se ubrzala selekcija kada stignu transporti s ljudima, u Birkenauu je izgrađena rampa s tri koloseka. Ona i danas postoji.

U poznu jesen 1944. u Aušvic je stigao poslednji transport Jevreja iz Evrope. Među deportovanima iz okupirane Holandije bila je i 15-godišnja Ana Frank. Njeni dnevnici su nakon završetka rata postali potresni dokument o progonu Jevreja od strane nacionalsocijalista.

-pročitajte još: Mengele – „Anđeo smrti“" iz Aušvica

7. Broj žrtava

Broj žrtava Holokausta u Aušvicu varira. Svake godine stižu novi detalji koji se otkrivaju u istorijskim arhivima i ostavštinama. Tačan broj žrtava ne može se utvrditi. Naučne procene su da je ukupno više od pet miliona ljudi deportovano u sistem nacističkih koncentracionih logora. Vrlo mali broj njih je preživeo.

U decembru 2019. objavljeni su rezultati istraživačkog projekta koji je naručio Memorijalni centar Aušvic-Birkenau: identifikovano je više od 60 odsto zatvorenika koje je svojevremeno registrovala uprava SS-logora.

To ne uključuje više od 900.000 deportovanih koji nikada nisu registrovani, jer su ubijeni odmah po dolasku u Aušvic-Birkenau. Brojevi su bili tetovirani samo onima koji su preživeli proces selekcije na takozvanoj „jevrejskoj rampi“ i koji su bili namenjeni za rad u sistemu SS-logora. Većinu deportovanih – stare, bolesne, žene i malu decu – SS je oterao pravo u gasne komore, bez registracije.

Prema podacima memorijalnog centra Aušvic Birkenau, u tom logoru smrti život je izgubilo više od 1,1 milion ljudi. Od toga su 90 odsto bili Jevreji, većinom iz Mađarske, Poljske, Italije, Belgije, Francuske, Holandije, Grčke, Jugoslavije, Sovjetskog Saveza, Austrije i Nemačke. Sinti i Romi, homoseksualci, katolici i Jehovini svedoci, osobe sa invaliditetom i politički protivnici takođe su bili žrtve nacističke mašinerije smrti.

8. Oslobođenje logoraša

Kada je sovjetska vojska stigla do logora Aušvic 27. januara 1945. godine, vojnici su svojim očima videli slike užasa: preživelo je samo oko 7.000 iznemoglih, smrtno bolesnih logoraša, od kojih su 500 bila deca. Veoma mali broj zatvorenika mogao je da stoji uspravno, mnogi su apatično ležali na zemlji. Bili su preslabi za marševe na zapad, na koje su SS-stražari, po strašnoj zimi, oterali desetine hiljada ljudi.

-pročitajte još: Preminuo David Dušman - poslednji oslobodilac Aušvica

SS-ovci su krajem januara užurbano evakuisali logor i pokušali da uklone tragove svoje mašinerije za ubijanje: dokumenti, logorski dosijei, umrlice – mnoge stvari su brzo spaljene. Sačuvano je veoma malo dokumenata i fotografija. Većina logorskih baraka, gasnih komora i krematorijuma dignuta je u vazduh.

Onih 56.000 do 58.000 zatvorenika koji su mogli da marširaju, poslato je pešice u grupama od 1.000 do 2.500. Retko ko od iznemoglih zatvorenika u kolonama je imao cipele ili toplu odeću, većina njih je nosila samo tanke logoraške „štraftaste pidžame“. Procenjuje se da je tokom tih marševa iz Aušvica život izgubilo do 15.000 zatvorenika: od gladi, hladnoće ili su bili likvidirani.

9. Memorijalni centar Aušvic-Birkenau

Početkom 1946. sovjetske okupacione vlasti predale su nekadašnji logor poljskoj državi. Na inicijativu bivših zatvorenika i odlukom poljskog parlamenta, 1947. je osnovan „Državni muzej Aušvic-Birkenau“. Od 1979. Aušvic-Birkenau je na Uneskovoj listi svetske baštine.

Memorijalni centar obuhvata preostle objekte, zgrade i barake koncentracionog logora Aušvic I (glavni logor), gotovo prazno područje logora smrti Aušvic-Birkenau (Aušvic II), kao i današnje muzejske površine. Prva izložba nastala je u saradnji sa izraelskim memorijalnim centrom Jad Vašem.

Memorijalni centar nekadašnjeg koncentracionog logora Aušvic, posetilo je više od 49 miliona ljudi iz celog sveta. U prvoj godini postojanja posetilo ga je 170.000 ljudi. Obično tamo svake godine dolazi više od dva miliona posetilaca. Međutim, zbog korone ih je sada oko 500.000 godišnje. Danas dolaze pre svega mladi ljudi iz čitavog sveta.

10. Poslednji svedoci

Svake godine 27. januar se obeležava kao Dan sećanja na „oslobođenje koncentracionog logora Aušvic“ 1945. Na taj dan se od 1996. održava i komemoracija u nemačkom Bundestagu.

Na tim komemoracijama govorili su nemački predsednici i evropski političari, jevrejski svedoci Holokausta kao što su Rut Kliger, koja je u međuvremenu umrla ili Anita Lasker-Valfiš, koja sada ima 96 godina. U nemačkom Bundestagu govorili su i istaknuti jevrejski pisci, poput Marsela Rajh-Ranickog, koji je preminuo 2013. i istoričara Saula Fridlendera. Međunarodni dan sećanja na Holokaust od 2005. se obeležava širom sveta.

Tokom godišnjeg „Marša živih“, od nekadašnjeg koncentracionog logora Aušvic, do Birkenaua, poslednji preživeli logoraši marširaju ruku pod ruku s mladim ljudima iz čitavog sveta. Tokom 2020. i 2021. Marš je, zbog korone, bio virtuelan. Postoji nada da će se u aprilu 2022. Marš ponovo održati uživo.

Sve je manji broj onih koji su preživeli koncentracioni logor Aušvic i koji o njemu mogu da govore iz prve ruke. Sećanja će uskoro morati da čuvaju i prenose njihova deca, unuci i praunuci, i to ne samo iz jevrejskih porodica.

Pratite nas i na Fejsbuku, preko Tvitera, na Jutjubu, kao i na našem nalogu na Instagramu.