Kakav je bio položaj BiH u prvoj Jugoslaviji?
2. decembar 2018.
Kao državna zajednica, Jugoslavija je nastala 1. decembra 1918. godine aktom ujedinjenja Kraljevine Srbije, Crne Gore i Države Slovenaca, Hrvata i Srba (jugoslovenske zemlje pod vlašću bivše Austro-Ugarske). Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevina SHS) bila je centralistička monarhija pod dinanstijom Karađorđevića.
Vojno-politički autoriteti iz doba SFRJ navode da je stvaranje zajedničke države „preloman" događaj u životu jugoslavenskih naroda, odnosno ostvarenje njihovih davašnjih težnji. Prigovaraju, međutim, da je Kraljevina SHS stvorena na „nedemokratskim osnovama", a kao primer navode činjenicu da Makedonci, Crnogorci i Muslimani u toj državi nisu ni formalno bili priznati kao narodi.
„Zemlju karakterišu ekonomska zaostalost, nezaposlenost i jalove borbe srpske, hrvatske i slovenačke buržoazije oko podele vlasti. Bila je to tipična država ekonomske zaostalosti, nacionalnog i socijalnog ugnjetavanja. Na međunarodnom planu ispoljavala je veliku zavisnost od Francuske i Velike Britanije, a od tridesetih godina okreće se Nemačkoj i Italiji uz postepenu fašizaciju zemlje", navodi se u Vojnom leksikonu bivše SFRJ iz 1981. godine.
To nije bila veštačka tvorevina
Profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu i predsednik Udruženja za modernu istoriju Husnija Kamberović je jedan od onih koji smatraju da Jugoslavija iz 1918. godine nije bila produkt interesa velikih sila niti „veštačka tvorevina" nego rezultat dugotrajnog procesa približavanja naroda na Balkanu koji su tražili novi okvir za vlastitu afirmaciju.
„Politički interesi, jezička i kulturna bliskost generisali su to ujedinjenje. Prvi svetski rat, koji je sa Balkana oduvao Habsburšku monarhiju, stvorio je uslove da se to desi. BiH nije igrala važnu ulogu u nastanku te Jugoslavije, a političari iz BiH koji su bili članovi Jugoslovenskog odbora često su isticali kako oni tamo nisu kao predstavnici BiH, nego kao predstavnici srpske Vade. Međutim, ne bi se moglo reći da ovde nije bilo projugoslovenskog pokreta i pretpostavki za uspeh tog pokreta", kaže Kamberović za DW.
BiH i Jugoslovenska muslimanska organizacija
Kada je Kraljevina SHS stvorena, pokazalo se da njeni narodi različito razumevaju novu državu što je, prema Kamberovićevom mišljenju, bilo primetno posebno kod srpske političke elite koja je Jugoslaviju doživljavala pre svega kao proširenu Srbiju.
„Tu treba tražiti i razloge marginalizacije BiH u Jugoslaviji stvorenoj 1918. godine, posebno na polju ekonomije", kaže Kamberović. Ugledni bosanskohercegovački istoričar napominje da su tokom prvih meseci postojanja zajedničke države u BiH vladali nesigurnost, anarhija i nasilje motivisano socijalnim razlozima, što je vremenom poprimalo nacionalne i verske dimenzije.
„Ali, treba imati u vidu da, za razliku od Crne Gore, u BiH 1918. nema oružanog otpora uključivanju u jugoslovensku državu. Ovde su i politički i verski lideri podržali jugoslovensko rešenje, mada ono kasnije nije doprinosilo afirmiraciji zasebnog bosanskohercegovačkog identiteta", ističe Kamberović.
Govoreći o političkom značaju BiH u tadašnjoj Jugoslaviji, naš sagovornik napominje da je prvi ustav donesen zahvaljujući podršci Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO).
„Kao ustupak su dobivene kakve-takve garancije za teritorijalnu celovitost BiH i autonomiju verskih institucija. Od 1935. do 1939. jugoslavenska Vlada je funkcionisala zahvaljujući aktivnom učešću lidera JMO Mehmeda Spahe. Sve u svemu, krajem Prvoga svetskog rata nije bilo alternative stvaranju jugoslovenske države", zaključuje Kamberović.
Velikodržavni snovi i „rasparčavanje" BiH u Šestojanuarskoj diktaturi
Profesor istorije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli Adnan Jahić podseća da je BiH ušla u Kraljevinu SHS bez formalne odluke Bosanskohercegovačkog sabora, ali uz saglasnost i aktivnu ulogu jednog broja političkih predstavnika bosanskih Hrvata i Srba.
„Hrvatske i srpske elite različito su gledale na karakter i perspektivu novoproglašenog kraljevstva. Dok su Hrvati željeli decentralizovanu državu jugoslovenskih naroda - Slovenaca, Hrvata i Srba, Srbi su u njoj gledali uglavnom ostvarenje sna o proširenoj srpskoj državi, te su se u skladu s tim i ponašali. Otuda je već s osnivanjem nove države došlo do ukidanja pokrajinskih vlada, a sa Vidovdanskim ustavom od 28. juna 1921. nametnut je i centralistički sistem pod srpskom hegemonijom, koja će faktički biti zadržana sve do izbijanja Drugog svetskog rata", kaže Jahić za DW.
Jahić napominje da je BiH u „centralističkom vidovdanskom sistemu" likvidirana kao zasebno upravno područje, premda je sačuvan privid njene teritorijalne kompaktnosti, jer je članom 135. Vidovdanskog ustava bilo predviđeno da postojećih 6 bosanskohercegovačkih okruga važe kao oblasti u novoj državi.
„Da je za vladajuće srpske krugove ovo bio samo plod političko-stranačke nagodbe i kompromisa sa JMO, pokazalo je potpuno rasparčavanje teritorije BiH u šestojanuarskom diktatorskom režimu osam godina kasnije, kada je BiH podeljena na 4 banovine: drinsku, vrbasku, primorsku i zetsku, sa sedištima u Banjoj Luci, Sarajevu, Splitu i Cetinju, uključujući teritorije izvan BiH. Način prekrajanja BiH u značajnoj meri je bio posledica okolnosti da je na čelu Ministarstva pravde koje je pripremilo novu unutarnju organizaciju zemlje bio dotadašnji vođa bosanskih radikala dr. Milan Srškić, izraziti protivnik dr. Mehmeda Spahe i teritorijalne celovitosti BiH", kaže profesor Jahić.
Afirmacija BiH tek u Drugom svetskom ratu
Naš sagovornik podseća da je krajem tridesetih i početkom četrdesetih godina 20. Veka BiH bila predmet novog negiranja i deljenja u sklopu Sporazuma Cvetković-Maček o formiranju Banovine Hrvatske, te unutar Nezavisne Države Hrvatske kao marionetske države Trećeg rajha i fašističke Italije.
„Ovaj negativan trend, koji je pretio potpunim zatiranjem i uništenjem BiH kao zasebne zemlje, kulture i društva, zaustavljen je pojavom i ishodima partizanske antifašističke borbe pod vođstvom jugoslovenskih komunista, koji su odlučili obnoviti Jugoslaviju na federativnom principu ravnopravnih republika i naroda, u sklopu čega je BiH obnovila svoju upravno-teritorijalnu posebnost i politički subjektivitet kao republika odnosno država ravnopravnih naroda i građana koji u njoj žive", kaže Jahić.
On tvrdi da od formiranja prve jugoslovenske države 1918. do ZAVNOBiH-a (Zemaljskog Antifašističkog Veća Narodnog oslobođenja BiH) 1943. godine u osnovnim stavovima nacionalno-političkih elita Srba i Hrvata, BiH nije uzimana u obzir kao istorijska, državna i politička zasebnost, već kao sastavni deo srpskog odnosno hrvatskog nacionalnog prostora i političkog interesa.
„Usled toga je odbacivana svaka mogućnost da bi stanovništvo BiH moglo imati pravo glasa u pogledu državno-pravne perspektive svoje domovine. Pobeda Narodno-oslobodilačkog pokreta u Drugom svetskom ratu otvorila je put rešenjima koja su, makar u okvirima jednopartijske nedemokratske vladavine, omogućila reafirmaciju BiH kao političkog subjekta, što je podloga njene kasnije državne emancipacije i osamostaljenja u godinama raspada SFRJ", zaključuje Adnan Jahić.