1. Idi na sadržaj
  2. Pređi na glavni meni
  3. Idi na ostale ponude DW
KulturaNemačka

Keln i Jevreji: zajednička istorija stara 2000 godina

5. maj 2024.

U Kelnu, kojim ne samo arihtektonski dominira gotička katedrala, Jevreji žive od nastanka grada, i tu su i danas. Uprkos progonima, holokaustu i talasima antisemitizma od kojih je poslednji, čini se, na vrhuncu.

Keln - pogled na levu obalu Rajne gde se nalazi uži centar grada, katedrala i nedaleko od nje i nekadašnja jevrejska četvrt
Keln - pogled na levu obalu Rajne gde se nalazi uži centar grada, katedrala i nedaleko od nje i nekadašnja jevrejska četvrtFoto: Udo Haake/KölnTourismus GmbH

Keln je jedan od najstarijih gradova u Nemačkoj i njegova istorija od samog početka je i istorija Jevreja na ovim prostorima. Oduvek su Jevreji u gradu na obalama Rajne bili manjina - često tolerisani, u dobrim vremenima integrisani i uvažavani, a u lošim proganjani i ubijani.

Jevrejska zajednica u Kelnu nekoliko puta je uspevala da se, posle pogroma, ponovo izdigne iz pepela i da ojača, ali posle dvanaest godina vladavine nacista i Holokausta, nije se oporavila do danas. 

Ali, krenimo od početka…

Keln, oko 200. godine Nove ereFoto: akg-images/picture alliance

Rimsko carstvo - Jevreji u Kelnu imaju pravo da obavljaju političke funkcije

Istorija Kelna počinje s novom erom, odlukom rimskog cara da se upravo tamo gde Rajna izlazi iz uske rečne doline u ravnicu osnuje novi grad, koji onda 50. godine dobija status kolonije.

Stanovništvo novog naselja je brzo raslo, trgovina i zanatstvo su cvetali. Ostaci monumentalnih građevina svedoče o vremenu u kojem je grad imao oko 30-40 hiljada stanovnika.

Julija Agripina mlađa rođena je 15. godine u rimskoj koloniji koja se tada zvala Opidum Ubiorum a sada - Keln. Bila je supruga cara Klaudija, sestra cara Kaligule, majka cara Nerona. Tražila je da njeno rodno mesto po njoj dobije ime, pa je Keln dugo nosio ime - Agripina. Foto: picture-alliance/dpa/H. Tittel

Među njima su očigledno bili i Jevreji čija je religija priznata u Rimskom carstvu i koji su kao trgovci često pratili rimske legije. O tome postoji dokaz: dekret cara Konstanina Velikog iz 321. kojim se Jevrejima u Kelnu dozvoljava da obavljaju javne funkcije u gradu, što je bila privilegija i obaveza samo za imućnije i ugledne građane carstva.

To je bilo samo osam godina posle Milanskog sporazuma kojim je u Rimskom carstvu uspostavljena sloboda veroisposvesti i prekinut krvavi progron hrišćana.

Kardinal Kelna Velki, Abraham Lerer iz jevrejske zajednice Kelna i Ulrike Lubek, sa orignalnim dekretom rimskog cara kojim se Jevrejima 321. godine dozvoljava da obavljaju javne funkcije (9.9.2021.)Foto: Robert Boecker/Erzbistum Koeln

1000 godina - mira i pogroma i krstaških ratova

Padom Zapadnog Rimskog carstva u 5 veku, dolaskom germanskih kraljeva, te jačanjem hrišćanstva i moći biskupa i život u Kelnu se sigurno značajno menja. Međutim o tome nema nikakvih pisanih tragova, sve do 800. godine.

Sliku pružaju arheološke iskopine: nadomak katedrale, ispred stare Gradske većnice nalazi veliko područje gde su otkriveni i dobro očuvani srednjovekovni ostaci mikve - jevrejskog ritualnog kupatila. Ortodoksni Jevreji smatraju mikve čak važnijom za jevrejsku zajednicu od sinagoge, koja je i u to vreme dokazano postojala, najkasnije od 1040.

Mikve - jevrejsko ritualno kupatilo u centru Kelna, staro je oko 1200. godinaFoto: picture alliance/Arco Images GmbH

Jevreji nisu bili samo trgovci, već i bankari, pa su preuzeli ulogu koja hrišćanima nije bila dozvoljena - zbog crkvene zabrane kamata. Ta činjenica je bila povod za stvaranje antisemitskih predrasuda o „jevrejima-zelenašima". No, demonizaciju Jevreja je kanonski propovedala sama crkva - optužujući ih da su „Bogoubice" i da ih samo krštenje može spasiti.

Eskalacija u odnosima hrišćana i Jevreja počinje s krstaškim ratovima: U Kelnu je 1096. ubijeno oko 300 stanovnika Jevreja, a sinagoga je uništena. Motiv za to nije bio samo antisemitizam, već i - pljačka. To dva zla će se kroz istoriju često pojavljivati zajedno.

Iako je jevrejska zajednica uspela da se oporavi i narednih 200 godina čak doživi ekonomski i verski procvat, bila je sve više izložena pritiscima hrišćanske većine, koja je u to vreme počela sa izgradnjom velike katedrale.

"Majka Božija pod svodom od ruža" je najpoznatija slika u Kelnu. Zovu je od milja Kelnska Mona Liza. Nastala je 1440. a naslikao ju je Stefan Lohner, čiji triptih ukrašava i oltar katedrale. A takođe poznati ali savremeni slikar koji živi u Kelnu, Gerhard Rihter, oslikao je jedan od ogromnih prozora katedrale.Foto: gemeinfrei

Kuga i proterivanje  Jevreja iz Kelna „za sva vremena"

Sredinom 14. veka Evropu je zahvatila epidemija kuge, u kojoj je stradalo oko 20 miliona ljudi. Odnekud se proneo glas da su za masovno umiranje krivi Jevreji jer su otrovali bunare.

U noći između 23. i 24. avgusta 1349. masa je napala i zapalla jevrejsku četvrt u Kelnu. Brutalno je ubijeno oko 600 ljudi, žena, dece. Bila je to Kelnska Vartolomejska noć.

Posle dvadesetak godina, ponovo je bilo Jevreja u gradu. Ali, bili su izloženi zabranama i stigmi da bi ih Gradsko veće na kraju (1424.) proteralo iz Kelna „za sva vremena". Ova zabrana je važila 350 godina.

Mnogi Jevreji su emigrirali u istočnoevropske zemlje, a neki njihovi potomci vratili su se u Keln početkom 19. veka i sa sobom doneti - jidiš - jezik koji je mešavina slovenskih jezika, nemačkog i hebrejskog.

Duh francuske revolucije - povratak posle 350 godina i procvat

Jevrejska zajednica u Kelnu ponovo je osnovana 1801. Bilo je to u talasu ratova posle Francuske buržoaske revolucije, odnosno francuske okupacije Kelna (1794-1815). Sekularizacijom, odvajanjem crkve od države - Jevreji (posle 1400 godina) ponovo postaju ravnopravni građani i sve brojniji.

Velika sinagoga u Kelnu u Ronštrase, ponovo obnovljena po originalnom nacrtu, nakon što je stara uništena za vreme nacizmaFoto: A. Steffes

Potom metropolu na Rajni zauzimaju Prusi (1815-1871). Crkva je ponovo moćna i dominantna, posle više od 6 vekova konačno je završena i kelnska katedrala. Karneval postaje deo kulture grada.

Kako je rastao i jačao grad, tako je rasla i jačala jevrejska zajednica. Za samo nekoliko decenija izgrađeno je pet sinagoga, uključujući i veliki kompleks u kojem je bila i jevrejska škola, u samom centru Kelna u Glokengase (1861.) kao i velika sinagoga u Ronštrase (1899.) u kojoj je bilo mesta za 1400 ljudi. A malo dalje od centra, u Otoštrase, nešto kasnije nastaje „Izraelitski azil", sa bolnicim i domom za penzionere.

U Kelnu je tada živelo oko 10 000 jevreja, među njima stara, ugledna porodica Openhajmer, bankari i mecene.

Bruno Valter (Šlezinger) čuveni dirigent sa suprugom Elzom sopranistkinjom (slika 1954.) Sa samo 17. godina 1894. imao je svoj debi kao dirigent u kelnskoj operi. Zbog antisemitizma napušta Evropu i postaje državljanin SAD. Za njega se kaže da je bio najtalentovaniji od najmanje 1.500 evropskih muzičara koji su od nacista pobegli preko Atlantika, u "verovatno najvećem transferu talenata u svetskoj istoriji".Foto: picture-alliance/dpa

Prvi Svetski rat

U to vreme brzog napretka, ali i jačanja nacionalizma, Nemačka 1914. poziva mladiće u Prvi svetski rat, i oni se oduševljeno odazivaju - među njima i mnogi Jevreji. Odlaze da se bore i ginu po Evropi, jer taj rat se ne vodi na nemačkoj teritoriji.

Keln: Narod se okupio ispred katedrale 5. maja 1923. kada je osvećeno novo zvono - debeli Piter, jedno od najvećih zvona na svetu i danas. Staro "carsko zvono" (27 tona) je istopljeno 1918. - za potrebe 1. svetskog rata. Foto: akg-images/picture-alliance

Njih 15 000 se nikada neće vratiti kući, a počevši od 11. novembra 1918, povlačeći se zapada ka istoku, kroz Keln tokom tri nedelje prolazi 500.000 nemačkih vojnika i 300.000 konja. Grad okupiraju Britanci i povlače se 1926. kada se za Keln zapravo završio Prvi svetski rat.

U vreme turbulentne Vajmarske republike u Keln iz Berlina dolazi američki proizvođač automobila Ford. Grad postaje važan muzički centar i ima petu po veličini jevrejsku zajednicu u Nemačkoj.

Predsednik Nemačkog Rajha Fridrih Ebert (SPD) puniji sa polucindrom na glavi, i gradonačelnik Kelna Konrad Adenauer, konzervativac i 21 godinu kasnije prvi kancelar posleratne Nemačke - na otvaranju sajma u Kelnu 11. maja 1924. koji ove godine slavi stogodišnjicu postojanja.Foto: akg-images/picture alliance

Nacisti na vlasti

Januara 1933. Adolf Hitler postaje kancelar Nemačkog rajha, a ubrzo potom, 12. marta, njegova NSDAP osvaja vlast na lokalnim izborima u Kelnu. Odmah je smenjen Konrad Adenauer, koji je još od 1917. bio gradonačelnik, ispred univerziteta se spaljuju knjige, počinje teror Gestapoa.

Keln je širom sveta poznat po svom karnevalu. Na ovoj slici iz 1934. se vidi deo povorke sa jasnom porukom Jevrejima: "Poslednji kidaju". Na kelnskom dijalektu piše niže: "Mi odsmo samo na mali izlet, do Lihtenštajna i Jafe"Foto: NS-DOK Köln

Jevrejima se oduzimaju prava, imovina, akademske i sportske titule, izbacuju se iz javnog života, moraju na prinudni rad - isprva, navodno da bi što pre napustili Nemačku.

Tokom novembarskih pogroma 1938. u Kelnu je uhapšeno 800 jevrejskih muškaraca, opljačkano svih šest sinagoga, neke su spaljene, neke demolirane, kao i kuće, stanovi i preostale firme jevrejskih građana.

Drugi svetski rat

S početkom 2. Svetskog rata, već septembra 1939. Jevreji su prvo bili nagurani u takozvane „jevrejske kuće" - jedna soba po porodici. Potom je uspostavljen sabirni logor, odakle su deportovani u koncentracione logore u okupiranoj istočnoj Evropi.

Centar Kelna 1945.Foto: picture alliance/dpa

Neki koji su se skrivali u gradu, sigurno su i među 20.000 civila koji su poginuli tokom bombardovanja. Nijedan grad u Nemačkoj nije tako često bombardovan kao Keln - 262 puta. Osim katedrale, centar grada je skoro sravnjen sa zemljom.

Pred početak Drugog svetskog rata u Kelnu je živelo 772.000 ljudi, među njima - 20 000 Jevreja.

U koncentracionim logorima ubijeno je oko 11.000 kelnskih Jevreja. Neki su uspeli da nađu spas u nekoj drugoj zemlji, a sudbina mnogih je nepoznata. 

Na kelnskim trotoarima, od 1990ih, ispred zgrada se nalaze hiljade "Kamena spoticanja": na svima njima piše "ovde je živeo ili živela... " i ime, godina rođenja, deportacije, smrti, ili izbeglištva, ime logora... 

Keln, u ulici iza velike sinagoge je živela porodica Hojman...Foto: DW/F.Görner

Novi početak u ruševinama

Američki oslobodioci u gradu su zatekli samo šačicu Jevreja koje su skrivali prijatelji. Bilo je to početkom marta 1945. kada su nadirući sa severozapada, američke jedinice osvojile deo grada na levoj obali Rajne i onda 15. aprila ceo grad.

Samo dve nedelje kasnije - 29. aprila 1945. - u ruševinama velike sinagoge u Ronštrase, američki vojni rabin je održao prvo bogosluženje za pedesetak preživelih kelnskih Jevreja i oko 200 vojnika.

Jedna raščišćena prostorija postala je mesto okupljanja za njih i od kraja maja i za - 150 preživelih kelnskih Jevreja iz koncentracionog logora Terezijenštat, čiji je povratak organizoavao Konrad Adenauer, koji je opet bio gradonačelnik Kelna.

Četiri godine kasnije (1949), ponovo je uspostavljena jevrejska zajednica u Kelnu, u preostalim zgradama nekadašnjeg Izraeltiskog azila u Otoštrase.

Mala sinagoga u Otoštrase gde je posle rata ponovo osnovana jevrejska zajednica KlenaFoto: Kölner Synagogengemeinde

Prva ambasada Izraela u Nemačkoj, obnova singoge

U tim prvim godinama posle rata, neke kelnske izbeglice su se vratile u svoj grad, a neki Jevreji su došli iz istočne Evrope, bežaći iz zemalja u kojima su bili nepoželjni i napadani. Krajem 1950-ih Jevrejska zajednica je imala 1.200 članova.

U Kelnu je Izrael 1953. otvorio jedino svoje predstavništvo u ovoj zemlji, a nakon uspostavljanja diplomatskih odnosa sa SR Nemačkom 1965. i svoju prvu ambasadu.

Velika sinagoga u Kelnu u Ronštrase, ponovo obnovljena po originalnom nacrtu, nakon što je stara uništena za vreme nacizmaFoto: picture-alliance/dpa/O. Berg

A 20. septembra 1959. svečano je otvorena velika sinagoga u Ronštrase. Za ponovnu izgradnju sinagoge posebno se angažovao prvi kancelar Savezne Republike Nemačke - Konrad Adenauer.

Međutim, samo tri meseca kasnije, na Božić, na sinagogi su iscrtani kukasti krstovi i ispisane antisemitske parole.

Iako je to bilo delo ekstremista, može se reći da su Jevreji bili zaštićeni od strane države, u društvu tolerisani, ali ne i dobrodošli.

Instalacija "Tragedia Civile" (1975.) Janisa Kunelisa u muzeju Kolumba u Kelnu - deo sivog betonskog zida je pozlaćen, petrolejska lampa, na vešalici ostavljeni stari šešir i kaput. Da li će vratiti - zlatna vremena - za nekoga - ko je samo privremeno odsutan?Foto: Lothar Schnepf/VG Bild-Kunst, Bonn

Metropola na Rajni danas ima nešto više od milion stanovnika, od kojih su samo 5000 Jevreji. Verovatno ih ne bi ih bilo ni upola, da 1990-ih nije bilo masovnog dolaska Jevreja iz bivšeg Sovjetskog Saveza, kada je u kontigentima u Nemačku došlo njih oko 220 000.

Poslednjih godina Jevreji su ponovo izloženi netrpeljivosti, jevrejske insituacije mora da čuva policija. I Keln je zahvaćen talasom antisemitizma koji je naglo ojačao od početka rata na Bliskom istoku oktobra 2023.