Keln je jedan od najstarijih gradova u Nemačkoj i njegova istorija od samog početka je i istorija Jevreja na ovim prostorima. Oduvek su Jevreji u gradu na obalama Rajne bili manjina - često tolerisani, u dobrim vremenima integrisani i uvažavani, a u lošim proganjani i ubijani.

Jevrejska zajednica u Kelnu nekoliko puta je uspevala da se, posle pogroma, ponovo izdigne iz pepela i da ojača, ali posle dvanaest godina vladavine nacista i Holokausta, nije se oporavila do danas. 

Ali, krenimo od početka…

Rimsko carstvo - Jevreji u Kelnu imaju pravo da obavljaju političke funkcije

Istorija Kelna počinje s novom erom, odlukom rimskog cara da se upravo tamo gde Rajna izlazi iz uske rečne doline u ravnicu osnuje novi grad, koji onda 50. godine dobija status kolonije.

Stanovništvo novog naselja je brzo raslo, trgovina i zanatstvo su cvetali. Ostaci monumentalnih građevina svedoče o vremenu u kojem je grad imao oko 30-40 hiljada stanovnika.

Među njima su očigledno bili i Jevreji čija je religija priznata u Rimskom carstvu i koji su kao trgovci često pratili rimske legije. O tome postoji dokaz: dekret cara Konstanina Velikog iz 321. kojim se Jevrejima u Kelnu dozvoljava da obavljaju javne funkcije u gradu, što je bila privilegija i obaveza samo za imućnije i ugledne građane carstva.

To je bilo samo osam godina posle Milanskog sporazuma kojim je u Rimskom carstvu uspostavljena sloboda veroisposvesti i prekinut krvavi progron hrišćana.

1000 godina - mira i pogroma i krstaških ratova

Padom Zapadnog Rimskog carstva u 5 veku, dolaskom germanskih kraljeva, te jačanjem hrišćanstva i moći biskupa i život u Kelnu se sigurno značajno menja. Međutim o tome nema nikakvih pisanih tragova, sve do 800. godine.

Sliku pružaju arheološke iskopine: nadomak katedrale, ispred stare Gradske većnice nalazi veliko područje gde su otkriveni i dobro očuvani srednjovekovni ostaci mikve - jevrejskog ritualnog kupatila. Ortodoksni Jevreji smatraju mikve čak važnijom za jevrejsku zajednicu od sinagoge, koja je i u to vreme dokazano postojala, najkasnije od 1040.

Jevreji nisu bili samo trgovci, već i bankari, pa su preuzeli ulogu koja hrišćanima nije bila dozvoljena - zbog crkvene zabrane kamata. Ta činjenica je bila povod za stvaranje antisemitskih predrasuda o „jevrejima-zelenašima". No, demonizaciju Jevreja je kanonski propovedala sama crkva - optužujući ih da su „Bogoubice" i da ih samo krštenje može spasiti.

Eskalacija u odnosima hrišćana i Jevreja počinje s krstaškim ratovima: U Kelnu je 1096. ubijeno oko 300 stanovnika Jevreja, a sinagoga je uništena. Motiv za to nije bio samo antisemitizam, već i - pljačka. To dva zla će se kroz istoriju često pojavljivati zajedno.

Iako je jevrejska zajednica uspela da se oporavi i narednih 200 godina čak doživi ekonomski i verski procvat, bila je sve više izložena pritiscima hrišćanske većine, koja je u to vreme počela sa izgradnjom velike katedrale.

Kuga i proterivanje  Jevreja iz Kelna „za sva vremena"

Sredinom 14. veka Evropu je zahvatila epidemija kuge, u kojoj je stradalo oko 20 miliona ljudi. Odnekud se proneo glas da su za masovno umiranje krivi Jevreji jer su otrovali bunare.

U noći između 23. i 24. avgusta 1349. masa je napala i zapalla jevrejsku četvrt u Kelnu. Brutalno je ubijeno oko 600 ljudi, žena, dece. Bila je to Kelnska Vartolomejska noć.

Posle dvadesetak godina, ponovo je bilo Jevreja u gradu. Ali, bili su izloženi zabranama i stigmi da bi ih Gradsko veće na kraju (1424.) proteralo iz Kelna „za sva vremena". Ova zabrana je važila 350 godina.

Mnogi Jevreji su emigrirali u istočnoevropske zemlje, a neki njihovi potomci vratili su se u Keln početkom 19. veka i sa sobom doneti - jidiš - jezik koji je mešavina slovenskih jezika, nemačkog i hebrejskog.

Duh francuske revolucije - povratak posle 350 godina i procvat

Jevrejska zajednica u Kelnu ponovo je osnovana 1801. Bilo je to u talasu ratova posle Francuske buržoaske revolucije, odnosno francuske okupacije Kelna (1794-1815). Sekularizacijom, odvajanjem crkve od države - Jevreji (posle 1400 godina) ponovo postaju ravnopravni građani i sve brojniji.

Potom metropolu na Rajni zauzimaju Prusi (1815-1871). Crkva je ponovo moćna i dominantna, posle više od 6 vekova konačno je završena i kelnska katedrala. Karneval postaje deo kulture grada.

Kako je rastao i jačao grad, tako je rasla i jačala jevrejska zajednica. Za samo nekoliko decenija izgrađeno je pet sinagoga, uključujući i veliki kompleks u kojem je bila i jevrejska škola, u samom centru Kelna u Glokengase (1861.) kao i velika sinagoga u Ronštrase (1899.) u kojoj je bilo mesta za 1400 ljudi. A malo dalje od centra, u Otoštrase, nešto kasnije nastaje „Izraelitski azil", sa bolnicim i domom za penzionere.

U Kelnu je tada živelo oko 10 000 jevreja, među njima stara, ugledna porodica Openhajmer, bankari i mecene.

Prvi Svetski rat

U to vreme brzog napretka, ali i jačanja nacionalizma, Nemačka 1914. poziva mladiće u Prvi svetski rat, i oni se oduševljeno odazivaju - među njima i mnogi Jevreji. Odlaze da se bore i ginu po Evropi, jer taj rat se ne vodi na nemačkoj teritoriji.

Njih 15 000 se nikada neće vratiti kući, a počevši od 11. novembra 1918, povlačeći se zapada ka istoku, kroz Keln tokom tri nedelje prolazi 500.000 nemačkih vojnika i 300.000 konja. Grad okupiraju Britanci i povlače se 1926. kada se za Keln zapravo završio Prvi svetski rat.

U vreme turbulentne Vajmarske republike u Keln iz Berlina dolazi američki proizvođač automobila Ford. Grad postaje važan muzički centar i ima petu po veličini jevrejsku zajednicu u Nemačkoj.

Nacisti na vlasti

Januara 1933. Adolf Hitler postaje kancelar Nemačkog rajha, a ubrzo potom, 12. marta, njegova NSDAP osvaja vlast na lokalnim izborima u Kelnu. Odmah je smenjen Konrad Adenauer, koji je još od 1917. bio gradonačelnik, ispred univerziteta se spaljuju knjige, počinje teror Gestapoa.

Jevrejima se oduzimaju prava, imovina, akademske i sportske titule, izbacuju se iz javnog života, moraju na prinudni rad - isprva, navodno da bi što pre napustili Nemačku.

Tokom novembarskih pogroma 1938. u Kelnu je uhapšeno 800 jevrejskih muškaraca, opljačkano svih šest sinagoga, neke su spaljene, neke demolirane, kao i kuće, stanovi i preostale firme jevrejskih građana.

Drugi svetski rat

S početkom 2. Svetskog rata, već septembra 1939. Jevreji su prvo bili nagurani u takozvane „jevrejske kuće" - jedna soba po porodici. Potom je uspostavljen sabirni logor, odakle su deportovani u koncentracione logore u okupiranoj istočnoj Evropi.

Neki koji su se skrivali u gradu, sigurno su i među 20.000 civila koji su poginuli tokom bombardovanja. Nijedan grad u Nemačkoj nije tako često bombardovan kao Keln - 262 puta. Osim katedrale, centar grada je skoro sravnjen sa zemljom.

Pred početak Drugog svetskog rata u Kelnu je živelo 772.000 ljudi, među njima - 20 000 Jevreja.

U koncentracionim logorima ubijeno je oko 11.000 kelnskih Jevreja. Neki su uspeli da nađu spas u nekoj drugoj zemlji, a sudbina mnogih je nepoznata. 

Na kelnskim trotoarima, od 1990ih, ispred zgrada se nalaze hiljade "Kamena spoticanja": na svima njima piše "ovde je živeo ili živela... " i ime, godina rođenja, deportacije, smrti, ili izbeglištva, ime logora... 

Novi početak u ruševinama

Američki oslobodioci u gradu su zatekli samo šačicu Jevreja koje su skrivali prijatelji. Bilo je to početkom marta 1945. kada su nadirući sa severozapada, američke jedinice osvojile deo grada na levoj obali Rajne i onda 15. aprila ceo grad.

Samo dve nedelje kasnije - 29. aprila 1945. - u ruševinama velike sinagoge u Ronštrase, američki vojni rabin je održao prvo bogosluženje za pedesetak preživelih kelnskih Jevreja i oko 200 vojnika.

Jedna raščišćena prostorija postala je mesto okupljanja za njih i od kraja maja i za - 150 preživelih kelnskih Jevreja iz koncentracionog logora Terezijenštat, čiji je povratak organizoavao Konrad Adenauer, koji je opet bio gradonačelnik Kelna.

Četiri godine kasnije (1949), ponovo je uspostavljena jevrejska zajednica u Kelnu, u preostalim zgradama nekadašnjeg Izraeltiskog azila u Otoštrase.

Prva ambasada Izraela u Nemačkoj, obnova singoge

U tim prvim godinama posle rata, neke kelnske izbeglice su se vratile u svoj grad, a neki Jevreji su došli iz istočne Evrope, bežaći iz zemalja u kojima su bili nepoželjni i napadani. Krajem 1950-ih Jevrejska zajednica je imala 1.200 članova.

U Kelnu je Izrael 1953. otvorio jedino svoje predstavništvo u ovoj zemlji, a nakon uspostavljanja diplomatskih odnosa sa SR Nemačkom 1965. i svoju prvu ambasadu.

A 20. septembra 1959. svečano je otvorena velika sinagoga u Ronštrase. Za ponovnu izgradnju sinagoge posebno se angažovao prvi kancelar Savezne Republike Nemačke - Konrad Adenauer.

Međutim, samo tri meseca kasnije, na Božić, na sinagogi su iscrtani kukasti krstovi i ispisane antisemitske parole.

Iako je to bilo delo ekstremista, može se reći da su Jevreji bili zaštićeni od strane države, u društvu tolerisani, ali ne i dobrodošli.

Metropola na Rajni danas ima nešto više od milion stanovnika, od kojih su samo 5000 Jevreji. Verovatno ih ne bi ih bilo ni upola, da 1990-ih nije bilo masovnog dolaska Jevreja iz bivšeg Sovjetskog Saveza, kada je u kontigentima u Nemačku došlo njih oko 220 000.

Poslednjih godina Jevreji su ponovo izloženi netrpeljivosti, jevrejske insituacije mora da čuva policija. I Keln je zahvaćen talasom antisemitizma koji je naglo ojačao od početka rata na Bliskom istoku oktobra 2023.