U još jednom u nizu mesta, na lokaciji gde su tokom proteklog rata počinjeni zločini nad nesrpskim stanovništvom, obeležena je godišnjica stradanja logoraša. Logor „Keraterm" bio je pored „Omarske" i „Trnopolja" jedan od najozloglašenijih mjesta stradanja. Formiran je odlukom Kriznog štaba Prijedor 24. maja 1992. godine na mestu predratne fabrike keramike u Prijedoru. Do njegovog zatvaranja u avgustu iste godine, kroz logor je prošlo više od tri hiljade civila bošnjačke i hrvatske nacionalnosti, a ubijena je 371 osoba. Mirsada Džolić, silovana je u logoru „Trnopolje“. U „Keratermu“ ostala je bez 28 članova porodice.

Soba broj tri

„Još tragam za očevim kostima. Našla sam muža 2006, imao je samo 33 godine. Prvi put sam dovela svoje kćerke koje su bile sa mnom u logoru. To mi je najteže. One su propatile muke sa mnom u logoru“, kaže Mirsada, navodeći da je 12 puta bila svedok u Haškom tribunalu.

Najveći zločini počinjeni su u noći sa 23. na 24. juli 1992. godine. Među logorašima bio je i Jusuf Arifagić.

„Kada čovek dođe na ovaj dan pred „Keraterm“, sećanja su bolna. I kada napustite ovaj prostor, sva ona dešavanja, sve one slike iz tog perioda, sva ona tela koja su ležala u neposrednoj blizini i koja su bila sasečena snagom „osamdesetčetvorke“, sva ta ubistva i sve te torture žive u čoveku. Nakon toga vam treba par dana da se psihološki stabilizujete“, kaže Arfagić, navodeći da su se najgora ubistva desila u sobi broj tri.

„...kada je za dvije noći ubijeno gotovo 350 ljudi, nakon čega su natovareni na šleper koji se kretao ovom cestom koja je bila obojena ljudskom krvlju. I svaki logoraš koji je to vidio i danas živi sa tim slikama“, prisjeća se Arifagić, koji je nakon zatvaranja „Keraterma“ prebačen u logor „Trnopolje“, gde je ostao do njegovog raspuštanja.

Presude

Ključni u procesuiranju odgovornih za zločine u Prijedoru, bili su upravo preživeli logoraši, na šta pažnju skreću u udruženjima koja okupljaju logoraše. Podsećaju da je do danas po ovom osnovu doneto više od 50 presuda.

„Ovo obilježavanje je prije svega podsjećanje na ljude koji su na ovom strašnom mjestu okončali svoj životni put. Podsjećanje i na one koji su počinili zločin, jer još nisu procesuirani. Imali smo više procesa za „Keraterm“, ali uglavnom su svi presuđeni po komandnoj odgovornosti, a direktni izvršioci i dalje su na slobodi“, kaže predsednik Regionalnog saveza udruženja logoraša regije Banjaluka i predsednik Udruženja logoraša Prijedor 92“, Mirsad Duratović, koji je i sam preživeo torture prijedorskih logora.

Haški tribunal je zločine u „Keratermu" proglasio jednim od najstravičnijih koji su počinjeni tokom rata u Bosni i Hercegovini. Posmrtni ostaci ubijenih nakon rata ekshumirani su u nekoliko masovnih grobnica na području Prijedora.

Za zločine u logoru „Keraterm" osuđeno je devet pripadnika tadašnjih srpskih vojnih i policijskih snaga sa područja Prijedora, a dešavanja na području prijedorskog regiona bila su i deo optužnica protiv Biljane Plavšić, Momčila Krajišnika, Radoslava Brđanina, Miće Stanišića i Stojana Župljanina,

Ratna tortura

Status civilne žrtve rata u Bosni i Hercegovini nije rešen ni 30 godina nakon rata. Različiti zakoni na nivou entiteta usporavaju proces što je dovelo do malog broja prijava. Za donošenje zakona na državnom nivou, kojim bi se tretirale sve civilne žrtve rata bez obzira na nacionalnu pripadnost, nema konsenzusa. Entiteti su doneli svoje zakone kojima su pokušali da regulišu ovu oblast. Međutim, iako zakon u Republici Srpskoj postoji od 2018. godine, njegova primena je istekla, jer je istekao i rok od pet godina za prijavu koliko je bilo definisano zakonom.

Zakonom je bilo definisano da „status žrtve ratne torture mogu da steknu svi civili koji su bili izloženi torturi u ratnom periodu od 17. avgusta 1990. do 19. juna 1996, na prostoru bivše SFRJ, pod uslovom da imaju (ili su imali neposredno pred odlaska u inostranstvo) prebivalište na teritoriji Republike Srpske ili Brčko distrikta BiH“. Prema tom zakonu, pravo na mesečna primanja mogli su da ostvare samo najteži oblici torture i žrtve seksualnog nasilja, te lica koja su u vreme torture bila maloletna, ukoliko im se utvrdi stepen telesnog oštećenja od najmanje 20 odsto.

Samo dve osobe iz Prijedora su do sada ostvarile status žrtve ratne torture. Jedna je preživela seksualno zlostavljanje, a druga je Mirsad Duratović, koji je u podnošenju dokumentacije dokazao da je bio bespravno zarobljen. Ranije je za DW rekao da je postojao problem prilikom prijave i primene zakona jer su ga službenici različito tumačili.

„Bez obzira što priložite dokumente dobijete odbijenicu, jer službenici koji rade na predmetu navedu u obrazloženju da iz priložene dokumentacije nije moguće utvrditi da je podnosilac zahtjeva bio žrtva torture, iako u zakonu piše da sama činjenica da ste bili zarobljeni, daje status žrtve“, kaže Duratović.

A druge strane, vlasti u RS su nekoliko puta ponovili da produženja roka neće biti i da je bilo dovoljno vremena, „s obzirom i na broj prijavljenih u ovom periodu". Tada su podsetili da od 300 lica koliko ih je do sada ostvarilo ovo pravo, 200 ima status žrtve seksualnog nasilja.

Zastarevanje u parničnom postupku

Istovremeno, prijedorski logoraši ranije su podneli veliki pojedinačnih tužbi protiv Republike Srpske zbog ratne torture - koje su mahom odbijene. Zbog toga je Savez logoraša BiH upravo sa godišnjice obeležavanja u „Keratermu" uputio apel vlastima u RS, da preživele logoraše oslobodi sudskih troškova entitetskog Pravobranilaštva.

„Imamo situaciju da logoraši na području Republike Srpske ali i Federacije, danas moraju platiti troškove Pravobranilaštva u vrijednosti od dvije do pet hiljada maraka. Ako već zbog nekih opravdanih ili neopravdanih razloga nismo uspjeli dokazati, odnosno neki ne žele prihvatiti šta se ovdje u Prijedoru dešavalo, hajde da uradimo nešto konkretno, da riješimo logoraše da im ne dolaze više troškovi Pravobranilaštva, jer oni njima sada otežavaju život", kaže predsednik Saveza logoraša BiH Seid Omerović.

Tužbe za naknadu nematerijalne štete protiv Republike Srpske, pre više od 20 godina podnele su hiljade logoraša. Zbog prakse pozivanja na zastarevanje u parničnim postupcima tužbe su odbijene, a troškovi postupaka fakturisani logorašima koji su pokrenuli sudske procese.

Iz Evropske unije su početkom godine upozorili sve nivoe vlasti u BiH da hitnim merama omoguće žrtvama rata priznanje statusa, podsetivši da je prošlo više od četiri godine od odluke UN Komiteta protiv torture, a da vlasti u BiH nisu ispunile svoje obaveze. Pozvali su vlasti u entitetu RS da ukinu praksu kojom traže da žrtve rata, kojima je odbijen sudski proces u parničnom postupku, plate visoke sudske troškove. I od vlasti u entitetu Federacija BiH traže hitno sprovođenje Zakona o zaštiti civilnih žrtava rata.

Prema podacima OSCE-a, naknada štete po ovom osnovu u BiH, dodeljena je u svega 19 od ukupno 700 presuđenih predmeta ratnih zločina.