Galeb, bivši brod jugoslavenskog vođe Josipa Broza Tita, nakon raspada Jugoslavije izložen je sistematskoj nebrizi i propadanju, najpre u Crnoj Gori, a zatim i u najvećoj hrvatskoj luci, u Rijeci, gde već 15 godina skuplja rđu na mrtvom vezu. Uprkos željama riječkih gradskih vlasti da se brod renovira i pretvori u muzej, problem nedostatka novca postao je toliko veliki da su predstavnici riječke opozicije predlagali da se brod potopi kako bi njegova olupina postala bar atrakcija za ronioce. Poslednja slamka spasa za Galeb, međutim, stiže iz fondova Evropske unije, čijim će sredstvima biti spasena uspomena na jedan od najvećih simbola Titova režima.

Slavni brod izgrađen je u fašističkoj Italiji 1936. godine za prevoz tropskog voća, ali je početkom rata prenamenjen u ratni brod. Nakon torpediranja u libijskim vodama 1941, stigao je na popravak u Trst, gde ga, nakon kapitulacije Italije 1943, preuzimaju Nemci. Njima je, pod imenom Kibic, služio kao minopolagač. U savezničkom bombardovanju ponovo je potopljen 1944, i to u riječkoj luci, a iz mora je izvučen tek 1948. godine.

Javna aukcija

Renoviran je u pulskom brodogradilištu, i to, za one prilike, vrlo luksuzno. Predat je na korišćenje Jugoslovenskoj ratnoj mornarici (JRM) kao školski brod i ubrzo postaje omiljeno Titovo prevozno sredstvo – od njegovog prvog putovanja tim brodom u posetu Vinstonu Čerčilu 1953, pa sve do zadnjeg isplovljavanja od Briona, do Zadra 1979. godine. U vreme raspada Jugoslavije, Galeb je, kao i većina flote JRM, propadao na vezu u Crnoj Gori.

Krajem devedesetih kupuje ga američki brodovlasnik grčkog porekla Džon Pol Papanikolau, koji je planirao da ga preuredi u luksuznu jahtu. Brod ponovno stiže u Rijeku, gde je trebalo da bude obnovljen u brodogradilištu „Viktor Lenac“, ali se taj plan izjalovio. Grčki brodovlasnik našao se u finansijskim teškoćama i zbog neplaćenih računa Galeb završava na javnoj aukciji, pre koje Papanikolau s broda skida istorijske dragocenosti, poput pločica s imenima Nehrua, Nasera, Hruščova, Čerčila, Gandija i mnogih drugih koje su krasile brodsku palubu. Kako je hrvatsko Ministarstvo kulture 2006. Galeb proglasilo spomenikom kulture, Rijeka dobija pravo prvog kupca i postaje vlasnik Galeba za 150.000 američkih dolara.

Trostruka totalitarna prošlost Galeba

Plan riječkog gradonačelnika Vojka Obersnela bio je da brodsku atrakciju pretvori u muzej, ali se plan pokazao kao suviše ambiciozan. Slavno plovilo tako postaje isključivo mrtav kapital i ozbiljan trošak za gradski budžet.

Ulaskom Hrvatske u EU i uspešnom kandidaturom Rijeke za Evropsku prestolnicu kulture 2020. godine, na pomolu su bolji dani za Galeb. Rijeka aplicira za sredstva iz evropskih fondova i – projekat pretvaranja Galeba u muzej, na korak je od realizacije. Ugovor između Rijeke, hrvatskog Ministarstva regionalnog razvoja i fondova EU trebalo bi da bude potpisan sledećeg meseca. Kao osnova projekta iskorišćena je upravo činjenica da Galeb nema samo komunističku, već i fašističku, i nacističku prošlost, što će predstavljati okosnicu njegovog budućeg života. Time autorka koncepcije obnove Galeba, nagrađivana hrvatska dizajnerka Nikolina Jelavić Mitrović, očigledno želi da izbegne zamku pretvaranja Galeba u spomenik Titu i Jugoslaviji.

„To neće biti isključivo muzej ’Titovog Galeba0, niti muzej koji bi nekritički glorifikovao Titov period i njegov režim, već muzej koji će kritički preispitivati tri totalitarizma u čijoj je službi taj slavni brod bio. To je ujedno i istorija Rijeke 20. Veka“, objašnjava za DW riječki načelnik za kulturu Ivan Šarar.

Nagrađivana kustoskinja Sabina Sabolović, međutim, upozorava da termin „totalitarizam“ nipošto ne bi trebalo koristiti kao poveznicu tri režima pod čijom je zastavom plovio Galeb. „Izjednačiti režime fašizma i nacizma s periodom Jugoslavije smatram opasnim i neprihvatljivim. Budući da se radi o projektu koji bi trebalo da bude realizovan upravo u Rijeci, koja se već decenijama dokazala kao grad koji čuva svoju antifašističku i socijalističku tradiciju, verujem da ni na jednom nivou projekta neće biti prostora za takav reakcionarni i revizionistički pristup“, kaže Sabolovićeva, koja je, inače, kao članica kolektiva WHW, bila selektorka hrvatskih umetnika na Venecijanskom bijenalu pre nekoliko godina i koja se u dosadašnjem radu često bavila osetljivim ideološkim i političkim temama.

Jasno je, međutim, da je naglašavanje trostruke totalitarne prošlosti Galeba povezano s brojnim kritičarima tog projekta, koji u Galebu vide isključivo simbol mrskog režima, a u riječkim vlastima, isključivo glorifikatora tog režima.

Uvek atraktivne kontroverze

Zato verovatno nije slučajno što Galeb za evropska sredstva nije prijavljen kao poseban projekat, već je reč o zajedničkoj prijavi kojom će Rijeka, uz Galeb, da obnovi i upravnu zgradu šećerane iz 1752, koja je prvorazredni spomenik riječke barokne industrijske baštine. Obnova ta dva objekata vredna je 81 milion kuna, od čega će EU obezbediti 69 miliona.

„I u slučaju Galeba i šećerane, reč je o zaštićenoj spomeničkoj baštini, a cilj projekta je stavljanje te baštine u javnu funkciju i predstavljanje njihove izuzetno zanimljive i atipične prošlosti javnosti. Radi se o zanimljivoj riječkoj istoriji, odnosno istoriji pomorstva, brodarstva i industrije“, objašnjava Šarar i dodaje da je cilj dovršiti obnovu do 2020. godine.

Galeb je, prema Šararovim rečima, preživeo sva tri totalitarna režima, baš kao i Rijeka, a danas će biti obnovljen skoro na istom mestu na kojem je i potopljen 1944. godine. „Ako želimo da budemo zrelo društvo, uprkos svim kontroverzama, trebalo bi i da se odredimo prema tom vremenu, a ne da se odričemo prošlosti“, dodaje Šarar, koji ne samo da se ne plaši kritika tog projekta, već ga, štaviše, one raduju. „Krećemo od činjenice da je Tito, kao deo naše prošlosti, nesumnjivo kontroverzan, a opšte je poznato da su kontroverzne teme i najatraktivnije. To je dobro za naš projekat, jer ljudi to vole.“