Prvi put je Carigarad u moj život ušao kroz narodnu epiku. Bio je to zagonetni, moćni grad, negde na istoku. Potom su istorijski udžbenici proširili spektar imena – Vizantion, Konstantinopolj, Istanbul.

Tek kada sam kao srednjoškolac pročitao esej Štefana Cvajga o padu Vizantije i osmanskom osvajanju Carigrada, postao sam svestan da je ideja posedovanja tog grada zapravo bila ideja vladavine svetom. Grad osnovan na mediteranskoj naprslini između Evrope i Azije je za osvajače značio konačni dokaz da su zavladali Crnim i Belim morem, i kao gospodari istočnog Sredozemlja jesu na neki način vladari sveta.

Jer je Sredozemlje u kulturno-istorijskom, religioznom i geopolitičkom smislu zaista dugo bilo more nad morima, vezivna supstanca tri kontinenta, bezbroj jezika i svetski značajnih civilizacija.

Ponovo čitajući Štefana Cvajga zadržavam se na redovima u kojima sultan Mehmed II svečano obećava svojim vojnicima – Cvajg navodi brojku od 150.000, a istoričari da ih je bilo upola manje – da će nakon osvajanja grada sva blaga, ljudi, žene, deca biti njihov plen. Imaće tri dana za to zadovoljstvo.

Kada je osmanska vojska 29. maja 1453. ušla u Carigrad – pljačkaška orgija je uz povike „jagma, jagma“ kako beleži Cvajg, zaista trajala danima.

Grčki Istok i latinski Zapad

Malo ko dovodi u vezu ovo tursko osvajanje koje je zauvek promenilo karakter grada sa događajem koji se zbio skoro dva i po veka ranije. Ali slična stvar se desila 13. aprila 1204. Krstaši su zauzeli Carigrad.

Istoričar Bertold Rubin je napisao: „Pljačka je trajala tri dana i uništila je nenadoknadiva blaga. Deo plena sve do danas čuva Venecija.“

Pitao sam se, kako je moguće da je krstaška ideologija, koja je podrazumevala nameru da ponovo preuzme vlast nad hrišćanskim svetinjama u Jerusalimu, preusmeri svoju oštricu na osvajanje tada najznačajnijeg i najrazvijenijeg grada hrišćanske civilizacije.

Svakako je tome doprineo – raskol između istočne i zapadne crkve iz 1054. Ili je bio jedan od alibija. Takozvani filiokve – rimski dodatak koji kaže da Sveti Duh ishodi i iz Oca i iz Sina a ne samo iz Oca, samo je teološki temelj koji je pripremio teren za to da se vekovni sporovi o primatu Rima ili Carigrada u crkvenim pitanjima pretvore u otvorena politička neprijateljstva.

U pozadini je svakako i kulturološki obrazac. Istok je govorio grčki i sačuvao je Istočnorimsko carstvo, a Zapad je zadržao dominaciju latinskog u crkvenim stvarima i bio potpuno fragmentisan posle pada zapadnog dela carstva.

„Prezrivo ćutanje zapadnih hroničara“

Vizantolog Bertold Rubin je zato ostavio zapis o nerazumevanju istočnorimske civilizacije, koje je na zapadu Evrope s vekovima samo narastalo:

„Razumevanje vizantijske države i kulture nije lako padalo ni savremenom Zapadu. Od konkurentskih srednjovekovnih 'vladara sveta' na Istoku i Zapadu, a svakako od crkava, koja su se iz dogmatskih ali narodno-psiholoških, razumljivih razloga najpre otuđile i naposletku razdvojile, od svih tih ponosnih tradicionalnih moći, mogla se očekivati samo uzajamna mržnja. To se napokon ogleda u prezrivom ćutanju zapadnih hroničara o Vizantiji. To je rezultat nesvesnog 'jezičkog kodeksa' hrišćanskog Zapada, koji je bio u krajnjoj suprotnosti sa bogatim kulturnim vezama između Zapada i Istoka.“

Ironija istorije pobrinula se za Rubinov akademski pad. Čovek koji je bio jedan od vodećih vizantologa Nemačke i konstatovao netolerantno ignorisanje istočnorimske civilizacije na Zapadu, postao je i sam netolerantan.

Od gradnje Berlinskog zida 1961. sve manje se bavi Justinijanom, a sve više političkim aktivizmom u krajnje desnom spektru. Umro je 1990. Ipak, njegovi radovi o Vizantiji bili su kao kapitalni uvršteni u Propilenovu „Istoriju sveta“.

Krstaška pohlepa

Pored razloga koje je naznačio Rubin valja se prisetiti epohe krstaških ratova. Vizantija je posle poraza od Seldžuka 1071. izgubila Anadoliju i Antiohiju. Obratila se zapadnim hrišćanima, tražeći pomoć i nagoveštavajući mogućnost ujedinjavanja istočne i zapadne crkve. To je na papin poziv mobilisalo naoružane hodočasnike i viteške konjaničke odrede da krenu u Prvi krstaški rat.

Aprila 1097. krstaši iz cele Evrope prolazili su kroz Carigrad. Videli su grad kakav nisu poznavali u zemljama iz kojih dolaze. Čuđenje, divljenje, zavist. Akvadukti, kupatila, kanalizacija, bolnice sa odeljenjima za različite bolesti, veliki univerzitet, pa i policija i vatrogasci. Na gradskim pijacama vrvilo je od trgovaca iz celog sveta.

Vizantijski car Aleksije I Komnin je dobro razumeo poglede horde ratnika i požurio da ih prebaci na azijsku obalu. Tih 50.000 vojnika su iste godine preoteli glavni grad Rumskog sultanata Nikeju – njega su seldžučki Turci osvojili dvadeset godina ranije. Krstaši su potom krenuli ka Jerusalimu.

Ali oni koji su se vratili u Evropu nisu pričali toliko o Svetoj zemlji koliko o raskoši Konstantinopolja.

Carske ambicije

Te priče su kod ambicioznih zapadnih vladara proizvodile snove o vladavini svetom. Njihova zapadnohrišćanska, katolička perspektiva najvidljivija je kod Hajnriha VI, sina Fridriha Barbarose.

Car Svetog rimskog carstva, kralj Nemačke i Sicilije nameravao je da osvoji celi Istok. Njegova ideološko-verska motivacija danas možda zvuči čudno, ali tada je bila deo dominantnih verskih viđenja. Hajnrih VI je sebe, ili nekog od svojih naslednika, posmatrao kao poslednjeg cara uoči Strašnog suda.

Poslednji car je dužan da ujedini zemaljski šar Istoka i Zapada, da prevede Jevreje iz Svete zemlje u hrišćanstvo, a da prethodno porazi nevernike. Kada poslednji car položi žezlo i krunu na jerusalimsku Golgotu, to će značiti početak Strašnog suda.

U realnoj politici to je značilo da je Hajnrih VI od Carigrada tražio novac, flotu i neke teritorije, da bi ostvario svoju nameru. Otvorene pretnje Hajnriha dovele su do popuštanja Vizantije.

Ali on nije dospeo da svoju krunu i žezlo uspne na Golgotu. Umro je u Mesini 1197.

Zbog brutalnog razračunavanja sa protivnicima na Siciliji. Papa Inoćentije III je njegovu vladavinu nazvao „divljanjem severca“. A Volter je u tim metodama video ugnjetavanje mediteranske civilizacije „severnim varvarstvom“.

Ako se sagleda šira slika – a to predlažu savremeni istoričari – utvrdiće se da su javne egzekucije bez milosti zapravo bile više pravilo nego izuzetak u tadašnjem svetu.

Četvrti krstaški pohod

Dvorske intrige u Carigradu doprinele su slabljenju države. Isaka II Anđela sa carskog prestola svrgnuo je njegov stariji brat Aleksije III Anđel. Oslepeo ga je i njega i njegovog sina bacio u tamnicu.

Isakov sin, koji se takođe zvao Aleksije, pobegao je iz tamnice. Pomoć je zatražio od krstaša sa kojima se sastao kod Zadra. Oni su spremali Četvrti krstaški rat. Obećao im je 200.000 srebrnih maraka ako mu pomognu.

Mletačka republika, koju je predvodio dužd Enriko Dandola, imala je svoje neraščišćene račune sa Carigradom jer su prethodno izgubili trgovačke privilegije u Vizantiji koje su pripale Đenovljanima. Tako su se udružili krstaški mač, mletački interes i volja Aleksija IV Anđela, koji je živeo kod svog zeta Filipa Švapskog, da zbaci svog strica i popne se na vizantijski presto.

Krstaška vojska se pojavila pred carigradskim zidinama juna 1203. Aleksije III je pobegao sa državnom riznicom. Aleksija Mlađeg su krstaši doduše ustoličili kao cara Aleksija IV, ali nije imao novca da isplati krstaše. Jedva je skupio pola obećane sume.

Krstaši su ostali u gradu čekajući svoj novac. Otkrili su u jednoj carigradskoj četvrti – džamiju. Zajednica arapskih trgovaca koja je živela u gradu podigla ju je još 718. godine. Skoro pet stotina godina kasnije krstaši su spalili džamiju, a požar je zahvatio deo grada. Skoro trećina stanovništva ostaje bez krova nad glavom.

Car kojeg su postavili krstaši određuje nove poreze i uteruje ih krstaškim mačem. To izaziva dodatno nezadovoljstvo stanovništva. Na čelo pobune se stavlja aristokrata Aleksije Duka Murzufl. Aleksije IV je zbačen i pogubljen u januaru 1204.

Duka Murzufl proglasio se za cara i branio grad od ljutih krstaša, koji su hteli svoje pare. Grad je pao, i poslednji vizantijski car, kojem je dato da svega nekoliko meseci bude na prestolu, beži iz Carigrada uoči provale krstaša u grad 13. aprila.

Ni sa njim sudbina nije bila milostiva. Njegov novi tast, bivši car Aleksije III Anđel, najpre ga je primio lepo u Mosinopolju, gde je izbegao. Posle jedne gozbe naredio je da ga oslepe – svrha surovog običaja je onesposobljavanje rivala za vladanje. Potom su ga, slepog i napuštenog od svih, uhvatili novi latinski gospodari Carigrada.

Pogubili su ga javno – bacivši ga sa Teodosijevog stuba – onog egipatskog obeliska koji svaka turistička agencija reklamira kao istanbulsku znamenitost.

Krvavi trag krstaša i Mletaka

Na svom putu do Carigrada krstaši i njihovo transportno preduzeće – mletačka flota – osvojili su i opljačkali Zadar, osvojili su Dubrovnik, Drač, Krf. Ta ih mesta ne pamte po dobru.

Papa je poslao pismo kojim se izričito zabranjuje rat protiv hrišćana i izopštio je mletačke inicijatore osvajanja hrišćanskih gradova poput Zadra, koji je bio pod ugarskom vlašću. Ali pismo nikada nije stiglo do krstaša, jer su ga Mleci presreli.

Trinaesti april pre 820 godina bio je crni dan u milenijumskoj hronici grada. Stanovnike su zlostavljali, silovali, ubijali. Dok su franački krstaši grabili sve redom, Mleci su poveli poznavaoce umetnosti i relikvija, uzimali su samo najbolje.

Po svedočenju jednog od krstaša, Robera od Klarija, u gradu su osvajači zatekli nezamislivo blago: „Čak i anđeli sa vrata i na alkama bili su tu od srebra, a nije bilo stuba koji nije bio od porfira, jaspisa ili od bogatog dragog kamenja. U toj kapeli su nađene bogate relikvije, naime, nađena su dva komada pravog Hristovog krsta, visoki kao muška noga i široki pola hvata…i vrh koplja kojima je naš Gospod uboden sa strane, dva eksera koja su mu bila zabijena kroz dlan i kroz stopalo, tunika koju je nosio i koju su mu uzeli kada su ga poveli na Golgotu… blagoslovena kruna kojom je bio krunisan.“

Bazilika Svetog Marka u Veneciji puna je opljačkanog carigradskog blaga. U riznici se čuva ikona Bogorodica Nikopeja, koju je vizantijska vojska nosila u rat. Bila je jedna od najpoznatijih carigradskih ikona.

Najvidljiviji su Konji Svetog Marka – četiri statue odnesene su sa carigradskog Hipodroma. Potom četiri figure poznate kao Carigradski tetrarsi. I dva stuba sa carigradske Crkve Svetog Polievkta.

U Keln je donesena glava Svetog Pantelejmona. U Halberštatu je tamošnji biskup organizovao neku vrstu trijumfalne povorke, u kojoj su pokazane opljačkane relikvije. Među njima kažiprst Svetog Nikole. Ukrasne relikvije iz carske palate završile su po zapadnoevropskim crkvama.

U Parizu su to mesta kao što su Notr Dam, Luvr. Potom Vatikan. Beč. Mnogi su se okoristili varvarskim činom.

U Briselu se može videti spomenička statua Balduina I Flandrijskog, vođe krstaša koji je u opljačkanoj Aja Sofiji krunisan za latinskog cara. Njegovo carevanje završeno je posle poraza od Bugara kod Adrianopolja. Umro je u zarobljeništvu u Velikoj Trnovi. I sama carevina potrajaće svega 57 godina.

Posledice

Udarac koji je tada zadobilo Istočno Rimsko Carstvo, nije bio konačan. Obnovljeno carstvo je potrajalo do 1453. Ali katastrofa iz 1204. pripremila je onu kasniju. Oslabljena Vizantija nikada nije dosegla staru moć, Carigrad nije mogao da brani granice carstva, a na kraju ni sam sebe.

Krstaši su znatno olakšali prodor osmanskih osvajača u Evropu, tvrdeći da im je na umu odbrana hrišćanstva. U svest istočnih hrišćana duboko se urezala ta trauma, sprečavajući ekumensku misao. Držanje Rusije prema zapadnom svetu kroz vekove nije moguće razumeti bez ovih događaja.

Postoje u novom milenijumu pokušaji da se sve to pomakne sa mrtve tačke.

Papa Jovan Pavle II je 2001. u jednom pismu arhiepiskopu atinskom i sve Grčke Hristodulu zatražio oproštaj za zlo počinjeno 1204. To izvinjenje je 2004. zvanično prihvatio patrijarh vaseljenski Vartolomej prvi.

Isti papa je 2004. vratio mošti Svetog Jovana Zlatoustog i Grigorija Bogoslova u carigradsku patrijaršiju. Tačno 800 godina pre toga njihove mošti su tajno izmeštene iz carigradske Crkve Svetih apostola u kojoj su sahranjivani vizantijski carevi, te prenesene u rimsku Baziliku Svetog Petra. Na mestu srušene carigradske crkve je 1462. izgrađena Fatihova džamija. Jovan i Grigorije se nisu vratili odakle su pošli.

Na kraju da kažem: lako je diviti se Istanbulu, to je jedinstven grad. Mogao bih ga danima gledati, od Sulejmanije, sa Galate, iz barke na Bosforu. Ali njegova lepota je naročito s proleća osenčena sećanjem na samrtni ropac mnogih ljudi koji su u više navrata ovde živeli u pogrešno vreme, pa su morali ružno umreti.