İnsanlar yüzyıllardır, farklı kelimelerle ifade edilse de spekülâsyona alışıklar. Artan ya da düşen fiyatlar veyahut da hisse senedi değerleri hakkında bahse girmek modern çağın icadı değil.

Örneğin bir tahılın fiyatı ekilir ekilmez belirleniyor ya da havayolu şirketleri belirli oranda standart nicelik ve nitelikteki yakıtı bugünden kararlaştırılan bir fiyata gelecekte satın alabiliyor.

Günümüzde oldukça yaygın olan bu tarz sözleşmeler, gelecekteki fiyat ya da kur dalgalanmaları nedeniyle oluşabilecek riskleri azaltmak amacıyla yapılıyor ve vadeli işlemler olarak da adlandırılıyor.

Ancak spekülâtörler bazen abartılı değerlendirmelerde bulunup krize neden olabiliyorlar. 1637 yılında yüksek kazanç beklentisiyle, lale soğanları kıymete bindiğinde Hollanda’da böyle bir durum yaşanmıştı. Soğan fiyatı ölçüsüz şekilde artmıştı. Çiçekçiler yetişmemiş laleleri satıyorlardı. Daha sonra balon patladı ve fiyatlar yüzde 95 oranında düştü. Bu oyuna katılan her şeyini kaybetti. Böylece sonuçları yıllarca hissedilen ekonomik durgunluk başladı.

Geçmişten ders alınmadı

Ancak spekülâtörler, geçmişten ders almışa benzemiyorlar. Son küresel ekonomik krizin nedeni de gerçekle bağın aşırı derecede kopartılmış olması yani ABD emlak piyasasında fiyatların her zaman artacağı umudunun taşınmasıydı.

Yatırım bankaları ve vadeli yatırım fonları, büyük kazançlar elde etmişti. Ama balon yine patladı ve zararı ödemek vergi mükellefine kaldı. Yaralar henüz iyileşmemişken, yeni bir balon büyümeye başladı bile: Dev bir ham madde balonu!

Kakao aşkına mı?

Londra merkezli hedge fon Armajaro internet sitesinde yoksullukla mücadele savaşçısı olarak tanıtılıyor. Armajero, milenyum hedeflerinin yerine getirmede Birleşmiş Milletler'e yardım ettiğini öne sürüyor. Fon, özellikle kakao, kahve ve şeker gibi daha çok yoksullukla boğuşan ülkelerin hammaddeleri üzerinde uzmanlaşmış. Yine de Londra merkezli fonu harekete geçiren faktörün, özveri ve derin insanlık duyguları olduğu şüpheli.

Financial Times Deutschland gazetesi, hafta başında yayımlanan bir haberinde, Armajaro'nun Londra Uluslararası Vadeli Mali İşlemler Borsası’nda (LIFFE), büyük miktarda kakao çekirdeği satın aldığını bildirdi. Tam 240 bin 100 ton. Bu miktar, dünya genelindeki üretimin yüzde 7’sine tekabül ediyor.

Piyasaların tepkisi gecikmedi ve kakaonun fiyatı son 33 yılın en yüksek seviyesine çıktı. Fon, fiyatlardaki artış beklentisinden kâr sağlamayı umut ediyor ve taze hammadde stoklarını daha da yüksek fiyata satıyor.

2006 yılında, spekülâtörlerin etkisiyle artan gıda maddesi fiyatları, yoksul ülkelerde huzursuzluğa yol açmıştı.  Tahıl, pirinç ya da mısır fiyatları tekrar tırmanışta.

Nedenlerden biri artan talep, diğeri ise havalar. Avrupa’daki sıcak hava dalgası, mahsul kaybı olasılığı nedeniyle endişeye yol açtı. Bu durum beraberinde fiyat artışını getirdi. Spekülâtörlerin bu ortamda piyasaya müdahale etmesi, fiyatların başını alıp gitmesi anlamına gelir.

Demir de spekülâsyon aracı

Geçenlerde, Almanya’nın en büyük çelik firması ThyssenKrupp’un başkanı Ekkehard Schulz, Der Spiegel’e verdiği mülakatta, demir cevheri ihracatçılarının fiyatları dikte ettirmesinden şikâyetçi olmuştu. Schulz, 12 aylık demir cevheri fiyatını belirleyen anlaşma sisteminin bu yılın başında getirilen üç aylık kontrat sistemiyle değiştirilmesinden hayıflanıyordu.

Bu, fiyatların, aşırı değişken spot piyasasında belirlenmesi anlamına gelir ki bu da feci sonuçlara yol açabilir. Nitekim bir ton demirin fiyatı bir yıl içinde iki katına çıktı.

Schulz tüm bunlara ek olarak, yatırım bankalarının yeni kazanç fırsatları olarak görülebilecek alan arayışı içerisinde, demir piyasasına girmeye hazırlandıklarını belirtti. Yatırım bankaları, hammadde uzmanlarını görevlendirdi, ticarethaneler satın aldı ve yüksek miktarda demir stoklayabilmek için büyük limanlarda depo kiraladı.

Reçete kakao ticaretinde kullanılanla aynı: Piyasada ne kadar mal varsa al ve arzı azalt. Böylece fiyatlar artsın ve sen de malı yüksek fiyattan elden çıkarıp cebini doldur.

Spekülâsyon fiyat belirlemede makul ve etkin bir yol gibi görünse de aşırı müsamaha ciddi risklere yol açabilir. Örneğin hammaddenin gerçek ihtiyaçtan daha fazla miktarda üretilmesi. Mesela, şu anda piyasada gerçek ihtiyaçtan 30 kat fazla nikel el değiştiriyor. Bu işten milyarlar kazananlar oluyor.  Ancak böyle bir yolun sonunda yeni patlamaların meydana gelmesini hedge fonlar fazla önemsemiyor. Çünkü uyanık fonlar işler çığırından çıkana kadar iş bitirip tuzunu çoktan kurutmuş oluyor.

© Deutsche Welle Türkçe

Henrik Böhme / Çeviri: Başak Sezen

Editör: Ahmet Günaltay